بررسی نگاره "یوسف در قصر زلیخا" اثر کمال الدین بهزاد

یوسف در قصر زلیخا/ اثر کمال الدین بهزاد/ 1488، 894 ق/ هرات/ آبرنگ مات و مرکب و طلا بر کاغذ/ اندازه صفحه 21.5 در 30.5 سانتی متر/ قاهره/ کتابخانه و مرکز اسناد ملی مصر

نگاره یوسف در قصر زلیخا" اثر "بهزاد" پرآوازه ترین نقاش مکتب هرات از نسخه ای متعلق به شاهزاده تیموری، حسین بایقرا برگرفته شده که کتابش به قلم سلطان علی کاتب صورت گرفته است. موضوع آن صحنه ای از داستان زلیخاست که در بوستان سعدی آمده است. زلیخا برای اغوای یوسف (ع) او را به هر هفت اتاق قصر خود می برد و قفل هر اتاق را به هم می اندازد تا این که به اتاق میانی می رسند. یوسف اما از این مهلکه ی نفس می گریزد. نقاش با آوردن هاله ای نور در پشت سر یوسف به شان او اشاره دارد اما به ریزه کاری هیچ یک از دو شخصیت تصویر نمی پردازد. موضوع اصلی، بنای باشکوهی است که نقاش کارش را در آن به نمایش گذاشته است. توصیف قصر زلیخا در بوستان آمده اما شرح کامل تری از آن در هفت اورنگ جامی به چشم می خورد که درست قبل از پدید آمدن این پرده کتابت شده است. از نگاه جامی این قصر و هفت اتاقش نماد شکوه دنیای مادی است اما همین نیز با اندیشه های عارفانه پیوند دارد. هفت اتاق به مثابه سفر روحانی به عالم ادراک است. نمایش بهزاد به احتمال از همین تعبیر الهام می گیرد.

نقاش در اثر خود بخشی از عمارت پیچاپیچ قصر را که نماهای داخلی و خارجی اش به هم می آمیزد، آورده است. این بنای شکوهمند پر از پستوها و شکاف دیوارهاست، دور تا دورش حصاربندی شده و طبقات متعددی با اتاق ها و سرسراهای درباز یا دربسته دارد که به وسیله پلکان به یکدیگر راه می یابد. ممکن است برخی جزییات مثل حصارهای اجری و کاشی های تزیینی  با معماری آن عصر انطباق داشته باشد اما در حقیقت ابتکاراتی است از هنرمندی غیر علاقمند به رئالیسم.