بررسیِ نگاره "هارون الرشید در حمام"

هارون الرشید در حمام/ اثر کمال الدین بهزاد یا یکی از شاگردان او/ 900 قمری/هرات/آبرنگ مات و مرکب و طلا بر کاغذ/ اندازه صفحه:25 در 17 سانتی متر/ لندن/ کتابخانه بریتانیا

حکایت مصور شده در اینجا نوزدهمین داستان مخزن الاسرار نظامی است که به مواجهه خلیفه هارون الرشید با دلاکی در حمام و درخواست دلاک برای به ازدواج درآوردن دختر خلیفه می پردازد. نظامی در اینجا به استعاره از صفای روح سخن می گوید و آن را خزانه ای می شمارد که به انسان ها اجازه می دهد تا جسورانه ترین اندیشه های خود را بروز دهند.

این پرده که تغییر رنگ تدریجی غیرمتعارفی در ترکیب آن به چشم می خورد دو فضای اصلی را در حمام خانه ای ایرانی جلو دیدگان می آورد. نقاش می کوشد تا به وسیله سایه هایی در طاقچه پیش زمینه سمت چپ و یا مورب نشان دادن دیوار جانبی فضای سمت راست، پرسپکتیو و عمق فضا را نشان دهد. دیوارها همه مزین است به کاشی کاری هایی با نقش های هندسی و آذین گیاهی. فضای سمت چپ را دو چراغ نفتی روشن می کند. مراد از اشکال کروی رنگارنگی که بر دیوار سمت چپ فضای مرکزی تصویر دیده می شود، معلوم نیست. ممکن است این ها تزیینی رنگارنگ، یا نوری باشد که از پنجره های رنگی به داخل می تابد.

وسایل موجود در دو فضای تصویر، کارهایی که اشخاص انجام می دهند و همچنین لوازم مورد استفاده با نگاه دقیقی ترسیم شده است. بالای قسمت ورودی نگاه متصدی حمام به فضای اصلی است که مردانی آنجا در حال درآوردن جامه هایشان هستند. پایین تر از او کارگری با میله ای بلند حوله ها را روی بند می آویزد تا خشک شوند. از اینجا بیننده به جانب بالا و سپس به فضای مجاور هدایت می شود که خلیفه در آن جا نشسته و سر را به دلاک سپرده تا بتراشد.

آن طرف تر دستیاری آب را در ظرف برنجی کوچکی آماده کرده است.دو مرد بدون ریش در قسمت پیش زمینه نیز ظرف های مشابهی برای شستشوی خود در دست دارند. با وجود تعدد اشخاص اما به لطف چینش سنجیده و متوازن آن ها فضایی آرام بر کل اثر برقرار است. با این همه، تنوعی که در حرکات افراد دیده می شود نشاطی آفریده است.