راهکارهای قرآنی در معماری بناهای ایرانی - اسلامی

به گزارش روابط عمومی مرکز تجسمی حوزه هنری به نقل از تسنیم، اﻣﺮوزه هم‌زمان ﺑﺎ ﺗﺤﻮﻻت اﺟﺘﻤﺎﻋی، ﻓﺮﻫﻨﮕی ﺑﻪ یک‌باره ﻧﻘﺶ ﻫﻮیﺖ ایﺮاﻧی در زﻧﺪﮔی ایﺮاﻧیﺎن ﮐﻤﺮﻧﮓ ﺷـﺪه و ﻣﻌﻤـﺎران ﻧﻮﭘﺎ ﻣیﮐﻮﺷﻨﺪ ﺑﺎ ﻧیﻢﻧﮕﺎﻫی ﺑﻪ مجلات ﺧﺎرﺟی و ﺑﺎ ﺟستجویی در ﻓﻀﺎی مجازی ایﻨﺘﺮﻧﺖ، زﻧﺪﮔی، ﻣﻌﻤﺎری و ﻫﻮیﺖ ﺧﻮد را ﺑروز ﮐﻨﻨﺪ، اﻣﺎ از ﻃﺮﻓی ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﭘﺎﻻیﺶ ارزشﻫﺎی ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺑﺮﮔﺰیﺪن ﺑﻬﺘﺮیﻦ آﻧﺎن و ﺗﻄﺒیﻖ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﺷﺮایﻂ زﻣﺎﻧی و ﻣﮑﺎﻧی، به گونه‌ای ﮐﻪ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ ﻧیﺎزﻫﺎی ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻣﺮوز ﺑﺎﺷﺪ، مسئله‌ای اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎیﺪ ﻣﺪﻧﻈﺮ داﺷﺖ؛ در ﺷﮑﻞ‌ﮔیﺮی ﻣﻌﻤﺎری ﺳﻨﺘی ایﺮان، ﺑﺎورﻫﺎی ﻣﺮدم ﻧﻘﺶ ﺑﺴﺰایی داﺷﺘﻪ‌اﻧﺪ؛ یﮑی از ایﻦ ﺑﺎورﻫﺎ، ﺣﻔﻆ ﺣﺮیﻢ و ارج ﻧﻬﺎدن ﺑﻪ ﻓﻀﺎی زﻧﺪﮔی ﺷﺨﺼی ایﺮاﻧیﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ. در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺎ حجاب مدخلی ﻓﺮﻫﻨﮕی اﺳﺖ؛ حجاب ﺑـﺎ ﻣﻔﻬـﻮم ﺣـﺮیﻢ و ﺣﺮﻣﺖ در ﻣﻌﻤﺎری ﻣﺎ ﺣﻀﻮری ﻓﻌﺎل و ﺳﺎزﻧﺪه داﺷﺘﻪ اﺳﺖ، اﻣﺎ اﻣﺮوزه در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎیی زﻧﺪﮔی ﻣیﮐﻨیﻢ ﮐﻪ درب اصلی ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻫﺎل ﺑﺎز ﻣیﺷﻮد و ﺗﺎ اﻧﺘﻬﺎی اﺗﺎق ﺧﻮاب ﻧیﺰ در ﻣﻌﺮض دیﺪ ﻗﺮار ﻣیﮔیﺮد. ﺑﺎ اﻓﺰایﺶ ایﻦ روﻧﺪ، تعلق، اﻣﻨیـﺖ  و آراﻣـﺶ  زﻧﺪﮔی ﻣﺘﺰﻟﺰل ﺷﺪه و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻏﻨی ایﺮاﻧی ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎری ﺳﻨﺘی‌ﻣﺎن عجین ﺷﺪه، رﻧﮓ ﻣیﺑﺎزد.  ﺑﺎزیﺎﺑی اﻫﻤیﺖ ارزشﻫﺎی اﻟﻬی و عملی ﮐﺮدن آنﻫﺎ از ﻃﺮیﻖ ﻫﻤﮑﺎری ﻋﺎﻟﻤـﺎن دیﻨـی و ﻣﻬﻨﺪﺳـیﻦ ﻣﻌﻤـﺎر، ﻣﻬﻢ‌ﺗـﺮیﻦ  راﻫﮑﺎرﻫﺎی ﺣﻔﻆ ﻣﻌﻤﺎری اﺳﻼﻣی اﺳﺖ.

در این باره با مریم قربان‌زاده، عضو هیئت علمی مهندسی معماری دانشگاه بجنورد به گفت‌وگو نشستیم. وی که پژوهشی در زمینه «بازشناسی سلسله مراتب و وجوه محرمیت در خانه‌های سنتی ایرانی به ویژه فضای ورودی خانه‌های درون‌گرا جهت ارتقا سبک زندگی اسلامی» انجام داده، معتقد است: با ظهور دین اسلام، حریم خانواده تقدس یافت و این تفکر در اندیشه معمار ایرانی رسوخ یافت. خانه، در بافت شهری پیوسته، متراکم و درونگرا، فضایی خصوصی برای زندگی خانوادگی بود تا افراد از دید اشخاص نامحرم محفوظ باشند. فضای ورودی این نوع خانه‌ها به تبعیت از اهداف مذهبی و اجتماعی به شکلی طراحی می‌شد.

مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید:

- در مصاحبه قبل از خانه‌های درون‌گرا به عنوان الگویی ایرانی اسلامی یاد کردید؛ ظاهراً اسناد تاریخی گویای آن است که این مدل از خانه‌ها در ایران باستان ریشه دارد. در این باره توضیح می‌دهید؟

تاریخ پیدایش خانه های درونگرا به پیش از اسلام باز می‌گردد. نمونه آن را می‌توان در خانه‌های باستانی تپه زاغه متعلق به هزاره ششم ق.م یافت که حیاط در آن به عنوان رابط بین فضاهای خانه به کار گرفته می‌شد.

با ظهور دین اسلام، حریم خانواده تقدس یافت و این تفکر در اندیشه معمار ایرانی رسوخ یافت. خانه، در بافت شهری پیوسته، متراکم و درونگرا، فضایی خصوصی برای زندگی خانوادگی بود تا افراد از دید اشخاص نامحرم محفوظ باشند. فضای ورودی این نوع خانه‌ها به تبعیت از اهداف مذهبی و اجتماعی به شکلی طراحی می‌شد که افراد به صورت ناگهانی وارد خانه نشوند، به همین جهت طراحی فضای ورودی خانه‌های درونگرا، به گونه‌ای بود که مسیر حرکت در امتداد محوری غیرمستقیم شکل می‌گرفت.

- این منازل دارای چه ویژگی‌هایی بودند؟

اگر بخواهم به صورت مختصر به ویﮋﮔیﻫﺎی این مدل از خانه‌ها اشاره کنم، شامل این موارد است:

1ـ داشتن ارتباط بصری مستقیم فضاهای داخل با فضاهای شهری بیرون خود

2ـ فضاهای مختلف آن را عنصری مانند حیاط و یا صفه‌های سرپوشیده سازماندهی کرده است به نحوی که روزن‌ها و باز‌شو‌ها به طرف این عناصر باشد. خانه‌های درون‌گرا، خانه‌هایی باحجابند؛ دیوارهای بلند، دالان‌های مخصوص، عدم وجود پنجره و روزنه به بیرون، دست اندازهای بلندتر از قامت انسان در پشت بام‌ها، وجود دیوارهای ضخیم، حجم‌پردازی و ترکیب شایسته فضاها، فرو رفتن خانه در زمین، این خانه‌ها را از تجاوزات بصری(دید مستقیم نامحرم) و استراق سمع و تبادل صدای ساکنین در واحد مسکونی همجوار دور می‌کند.

در صورت کلی رعایت اصل درون‌گرایی به سبب انطباق با اصل حفظ حرمت خانواده در اسلام مورد تأیید و تشویق قرار گرفت و کاربرد آن در فضاهای معماری تداوم یافت.

خانه‌های قدیمی ایران بطور کلی دو بخش داشت: بیرونی و اندرونی.‌ اندرونی بسیار گسترده‌تر از بیرونی بوده و خانه‌ای ویژه زندگی خصوصی خانواده بوده است که میانسرای بزرگی داشتند و گرداگرد آن اتاق‌های فراوانی ساخته می‌شد؛ بخشی از خانه تابستان‌نشین و بخش دیگر آن زمستان‌نشین بود؛ چرا که مردم همه مهماندوست بودند و از سوی دیگر نمی‌خواستند مهمان را مستقیماً وارد زندگی خصوصی خود کنند، از این رو در بخش بیرونی از او پذیرایی می‌کردند. در درون‌گرایی خانه‌های ایرانی جوهر زندگی به صورت محافظت‌شده جریان دارد با حصاری که بیرونی است و به کوچه و محله تعلق دارد، اما پشت این پرده و در درون، عناصر ساختمانی با تمام ویژگی‌ها و ظرافت و تزئین خود بروز می‌کنند و با آب و درخت و دیگر عناصر درونی به زندگی انسان‌های مستقر در آن غنا می‌بخشند. هر خانه، جهانی کوچک و حریمی است که پیوسته خانواده را در بر‌دارد.

- بنابراین وقتی از معماری ایرانی صحبت می‌کنیم، در اصل منظورمان همان معماری سنتی ماست که ریشه در آموزه‌های دین و یا آموزه‌های ایران باستان ما دارد که آکنده از عفاف و حیاست.

همین طور است. خانه‌های ایرانی عموماً به رعایت حریم خصوصی در کنار تکریم مهمان توجه داشتند تا جایی که آنچه معماری ایرانی - اسلامی را متمایز از معماری غرب می‌کند، بیش از هر چیز توجه به حریم خصوصی در معماری است. این مسئله فارغ از محتوا و گزاره‌های دیگر، متمایزکننده این نوع معماری است. شاید ورود به خانه‌های ایرانی - اسلامی این تمایز را بیش از پیش مشخص کند.

معماری ایرانی، معماری زنانه نبود، اما قدر و منزلت زنان و جایگاه زن در چارچوب ساختار زندگی ایرانی در تولید اثر معماری به خصوص در بُعد مسکن کاملاً مدنظر معمار ایرانی بوده است. دفاع از حریم در معماری ایرانی امری واجب و بدیهی بوده است.

برخی از عوامل ساختاری تاثیرگذار بر شکل حریم و حجاب در معماری ایرانی عبارتند از: نوع و نحوه زیستن مردم، دین و مذهب حاکم بر تفکرات و عقاید ایرانیان، نگرش تعصباتی به نوع زیستن زنان در جامعه ایرانی و ادراکات معنوی انسان از فضای معماری در راستای تعالیم آسمانی است.

ﺣﺮیﻢ دادن در معماری مبتنی بر اصولی است که در نهایت منجر به اﻣﻨیﺖ و آرامش ﻓﻀﺎی خانه یا فضای سازه می‌شود به ﮔﻮﻧﻪ‌ای ﮐﻪ ﻓﺮد در آن ﺑﻪ آراﻣﺶ ﺑﺮﺳﺪ؛ در این زمینه و برای روشن‌تر شدن موضوع می‌توان به آیه 80 از سوره مبارکه نحل اشاره کرد، در جایی که خداوند می فرماید: «وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ بُیُوتِکُمْ سَکَناً؛ و خدا خانه‌هایتان را براى شما مایه آرامش قرار داد». اشاره آیه شریفه فوق به این مطلب که بخشی از خانه را محل آرامش معرفی کرده است، تاکید بر شکل‌گیری فضا و قلمروهای محرم در کالبد یک خانه مسکونی است.

- شما در پژوهش خود ظاهراً استناداتی از آیات قرآن و احادیث درباره حد محرمیت در معماری اسلامی انجام داده‌اید. در این زمینه به چه آیاتی دست یافتید؟

اشاره‌های قرآن و احادیث را به محرمیت که معماری می‌تواند در تحکیم آن نقش داشته باشد، در سه سطح طبقه‌بندی کردم:

سطح اول در مقیاس روابط بین اعضای خانواده است:

خداوند در آیه59 سوره نور می‌فرماید: وَ إِذا بَلَغَ الْأَطْفالُ مِنْکُمُ الْحُلُمَ فَلْیَسْتَأْذِنُوا کَمَا اسْتَأْذَنَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَذالِکَ یُبَیِّنُ اللهُ لَکُمْ آیاتِهِ وَ اللهُ عَلِیمٌ حَکِیم ؛ و هنگامى که اطفال شما به حد بلوغ رسیدند باید اجازه بگیرند، همان گونه که اشخاصى که پیش از آنان بودند اجازه مى‌گرفتند؛ اینچنین خداوند آیاتش را براى شما بیان مى‌کند، و خداوند دانا و حکیم است». این آیه شریفه حکم بر آن می‌کند که فضای مسکونی مسلمان باید دارای عرصه‌بندی‌های عمومی نیمه خصوصی و خصوصی باشد. علاوه بر این، نقش دیگری که معماری می‌تواند در اجرای حکم ایفا کند، این است که به کمک موانع‌، مراحل‌، فاصله و کم کردن دسترسی‌ها، آدابی را در باب ورود به فضاهای خصوصی ایجاد کند؛ به این طریق می‌توان نه بوسیله آموزش بلکه توسط کالبد بنا نیز حریم‌ها را حفظ کرد؛ که البته در معماری گذشته از طریق وجود هشتی‌، جدا کردن اندرونی و بیرونی‌، ایجاد فاصله بین اتاق‌ها‌، ایجاد خلوت‌خانه در انتهای 3 دری‌ها‌، ایجاد مانع‌های فیزیکی‌ و دالان شاهد آن هستیم.

سطح دوم، ویژگی‌های کالبدی مسکن مسلمان است که در روایات اینگونه توصیف شده‌اند: رسول اکرم(ص) فرمود سه چیز در این جهان مایه سعادت مرد مسلمان است: همسایه خوب، خانه وسیع و مرکب خوش رفتار و خانه کم وسعت را مذمت می‌کنند.

امیرالمؤمنین (ع) نیز بشارت داده است: «برای خانه شرافت و برکتی است، شرافت آن در وسیع بودن جلوی حیاط و منزل و صالح بودن خانواده است؛ اما برکت آن در برتری نشیمن‌گاه‌، وسعت صحن و حیاط و نیکو بودن همسایگانش نهفته است.»

آیات قرآن در مورد سطح سوم که روابط بین همسایگی را شامل می‌شود، در آیه27 سوره نور می‌فرماید «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتاً غَیْرَ بُیُوتِکُمْ حَتّى تَسْتَأْنِسُوا وَ تُسَلِّمُوا عَلى أَهْلِها ذالِکُم خَیْر لَکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ؛ اى کسانى که ایمان آورده‌اید، ‌در خانه‌هایى غیر از خانه خود وارد نشوید تا اجازه بگیرید و بر اهل آن خانه سلام کنید؛ ‌این براى شما بهتر است، ‌شاید متذکّر شوید.» در این آیه که به اجازه گرفتن در هنگام ورود به خانه غیر خود اشاره دارد، اگر ما ورود را در ابعادی خردتر به هرگونه ورودی به حریم دیگران تعبیر کنیم، متوجه اهمیت محرمیت در مسکن مسلمان می‌شویم که حیاط‌ها‌، پنجره‌ها‌، درب‌ها همه و همه بخشی از محیط خصوصی و خانه فرد محسوب می‌شوند و هرگونه ورودی چه از طریق بصر و چه از طریق سمع از جانب قرآن منع شده است. همچنین در حدیثی از معصومین آمده است که اگر دری باز بود سر خود را پایین بیاندازید و از تجسس پرهیز کنید.

از جنبه‌ای دیگر رسول اسلام فرمود «‌حق همسایه آن است که بنای خود را از بنای او بالاتر نبرند و جریان هوا را بر وی مسدود نکنند» ‌که این می‌تواند جدای از جنبه‌های اقلیمی(نور و باد) از نقطه‌نظر محرمیت و اشراف نیز مد نظر قرار بگیرد‌، که مرتفع شدن ساختمان موجب اشراف همسایه بر همسایه می‌شود و حریم‌های وی را می‌تواند بر هم زند و این در حالی است که در معماری اسلامی از محرمیت و نداشتن دید روی بنای مجاور از معیارهای طراحی در ساخت شهرهای اسلامی نام برده می‌شود و اهمیت حریم خصوصی و استحقاق برخورداری از آن و احترام به آن مورد توجه قرار گرفته است.