چکیده
دهخدا یکی از نامدارن عرصه طنز ایران است. وی بعد از مشروطه سبک جدیدی از طنزنویسی را در ایران پایهریزی کرد. بیتردید طنزهای سیاسی دهخدا الگوی بسیاری از طنزنویسان سیاسی دورههای بعد بود. بین دو گروه از صاحبنظران طنز معاصر اختلاف است که آیا کیومرث صابری در سبک طنزنویسیاش از دهخدا متأثر است یا نه؟ در این مقاله تلاش کردیم تا با مقایسه دو ستون طنز «چرند و پرند» و «دو کلمه حرف حساب» به این سؤال جواب بدهیم. در انتها به این نتیجه رسیدیم که سبک صابری و دهخدا از جهاتی چون زبانی(استفاده از زبانی ساده و سرشار از اصطلاحات، کنایه و مثلهای مردم، کاربرد لغات کلیشهای عربی و تمسخر عربینویسی افراطی)، ساختاری(روایتی)، شگردهای طنزآفرین(نامهنویسی، تجاهل العارف، حاشیه روی، بازی با امثال و ...) و محتوایی بسیار شبیه یکدیگر است؛ البته تفاوتهایی به خصوص از نظر لحن طنز (لحن غالب دهخدا در طنزهایش لحنی صریح، قاطع و نیشدار و لحن غالب صابری لحنی آرام و کمتنش است) دیده میشود.
واژگان کلیدی: سبک – طنز – طنزسیاسی – دهخدا - کیومرث صابری.
وقتی میگوییم نویسندهای از نویسنده دیگر تأثیر پذیرفته است، منظورمان از «تأثیر» چیست؟ تأثیر در «برداشت مرسوم و معنی جاری آن بر منطق علّی استوار است؛ یعنی اثر(کمّی یا کیفی) عامل و عملی را بر چیزی یا موجودی بیان میکند.»(فولادوند، 1384: 93) برای مفهوم «تأثیر ادبی» جنبههای مختلفی میتوان در نظر گرفت:
1-1. بیان مسئله
همچنان که گفتیم هیچ اثر ادبی در خلأ شکل نمیگیرد و اغلب نویسندهها چه مستقیم چه غیر مستقیم از چندین نفر متأثر هستند.کیومرث صابری که به عنوان پدر طنز سیاسی بعد از انقلاب شناخته میشود نیز در شیوه طنزنویسیاش از چندین نفر متأثر است. زرویی نصرآباد معتقد است وی در سبک نگارش متأثر از دهخدا و صادق هدایت و در شخصیتپردازی متأثر از سروانتس در کتاب دن کیشوت است. (زرویی، 1384: 114)
صابری میگوید:
چرند و پرند که به صورت جیبی منتشر کرده بودند، جزو اولین کتابهایی بود که در جوانی خواندم و قبل از اینکه طنزنویسی را شروع کنم و یا کسی به من بگوید تو طنزنویس هستی، با دهخدا آشنا شدم. دهخدا یک چیزی را به من یاد داد و آن این است که بدون مطالعه نمیشود طنزنویس شد. (صابری، الف،212:1372-214)
صابری در جای دیگری میگوید:
«من به طور مشخص از میان معاصران هنوز هم چرند و پرند دهخدا را میخوانم. احساس میکنم این کتاب یک اثر آکادمیک طنز است که هیچ وقت طنزش کهنه نمیشود یا مثلاً آن ساختار زبانی خاصش که با یک شگرد بسیار هنرمندانه حرف میزند و کشف را به منِ خواننده واگذار میکند.» (سلیمانی، 1391: 444)
رویا صدر در این مورد میگوید:
«صابری همیشه به کسانی که با او در گلآقا کار میکردند، میگفت آن قدر چرند و پرند را بخوانید که از حفظ شوید. صابری معتقد بود که بعد از دهخدا هیچ کس نتوانست در طنزنویسی از او فراتر برود و کاری بالاتر از کار دهخدا ارائه دهد.» (موحد، 1391: 7)
با آنکه از بسیاری جهات دهخدا و صابری را میتوان باهم مقایسه کرد ولی صاحبنظرانی چون منوچهر احترامی و سید علی موسوی گرمارودی این مقایسه و تأثیرپذیری را نمیپذیرند و معتقدند «صابری را با وجود شباهتهایش به دهخدا، نباید با او مقایسه کرد؛ چون شیوه نگرش و نگارش و تحلیل صابری نسبت به مسائل و موضوعات پیرامونش، مانند هر طنزنویس مستقل دیگری، یگانه است.» (احترامی،33:1385) و «شاید حق این باشد که بگوییم منابع تأثیرگذار بر روی صابری و دهخدا، هر دو یکی بوده است. از این قرار جزالت و فخامت طنز صابری نه متأثر از دهخدا بلکه از ادبیات کلاسیک فارسی است.»(احترامی،33:1385)
البته این نظر کاملا صحیح است وقتی طنزهای این دو طنزنویس را میخوانیم اولین چیزی که به ذهن متبادر میشود آشنایی عمیق این دو طنزنویس و مطالعات فراوان آن دو در ادبیات فارسی است. ولی باید در نظر داشته باشیم که ما در مورد شباهتهای صابری با دهخدا از لفظ «تأثیر» استفاده میکنیم نه از «تقلید» و با توجه به مفهوم تأثیر ادبی که در آغاز بدان اشاره کردیم، صابری قطعاً به متن چرند و پرند به عنوان متنی جذاب و نیروزا وصل بود. البته تفاوتهایی بسیاری نیز در کارشان است که سبب تمایز سبک این دو طنزپرداز میشود. در این مقاله میکوشیم ابعاد مختلف تأثیر «چرند و پرند» دهخدا را بر «دوکلمه حرف حساب» صابری، نشان دهیم.
2-1. پیشینه تحقیق
در مورد سبک طنزنویسی دهخدا تحقیقات فراوانی انجام شده است و کتابی در مورد طنز فارسی نیست که اشارهای به دهخدا و چرند و پرند نکرده باشد. از این میان میتوان به کتابهای بازخوانی چرند و پرند نوشته ولیالله درودیان، دخوی نابغه(گزیده مقالهها درباره علامه دهخدا)؛ دهخدا مرغ سحر در شب تار (گزیده مقالهها درباره علامه دهخدا) به کوشش ولیالله درودیان، معرفی و شناخت دهخدا به کوشش شهناز مرادی کوچی و فتحالله اسماعیلی گلهرانی و صوراسرافیل و علیاکبر دهخدا: یک بررسی تاریخی و ادبی نوشته کامیار عابدی اشاره کرد. در مورد سبک طنز کیومرث صابری نیز پراکنده کارهایی صورت گرفته است که از آن میان به مقالات زیر میتوان اشاره کرد. : «مقدمهای برسبک شناسی دو کلمه حرف حساب» ابوالفضل زرویی نصرآباد؛ «مدار واژههای دو کلمه حرف حساب» محمد رفیع ضیایی؛ «سبک کنایی دو کلمه حرف حساب کیومرث صابری» نعمتالله ایرانزاده و نجمه زارع بنادکوکی. در این زمینه کتاب مستقلی به چشم نمیخورد و تنها ابراهیم نبوی در کتاب کاوشی در طنز ایران و رؤیا صدر در کتاب برداشت آخر نگاهی به طنز امروز(گزیدهای از آثار طنزپردازان ایران) بعد از معرفی صابری مختصری در مورد سبک آثار او مینویسند. البته ناگفته نماند که مؤسسة گلآقا و انجمن آثار و مفاخر فرهنگی هرکدام زندگینامهای از کیومرث صابری چاپ کردهاند؛ ولی در این کتابها مطلب کمی در مورد سبک طنزهای کیومرث صابری به چشم میخورد.
3-1. ضرورت و اهمیت تحقیق
طنزنویسان انتقادات پوشیده خود را در طنزهایشان مطرح میکنند و بر مسئولان جامعه و مردم به خصوص نخبگان تأثیر میگذارند. آثار طنز همچون دیگر آثار هنری در خلأ شکل نمیگیرد و طنزنویسان از همدیگر تأثیر گرفته و بر یکدیگر تأثیر میگذارند. بررسی این تأثیر و تأثرها موضوعی است که کمتر بدان پرداخته شده است. دهخدا از تأثیرگذارترین طنزنویسان معاصر است. ابتکار دهخدا در دوره خود استفاده از نثر طنزآمیز سیاسی بود که یکی از جنبههای نفوذ و تأثیر او در دورههای بعد به شمار میرود. همچنین کیومرث صابری نیز از طنزنویسان بنام بعد از انقلاب اسلامی است که از شیوه دهخدا تأثیر میپذیرد و با خلاقیتی که از خود نشان میدهد سبک ویژه خود را ابداع میکند و بر طنزنویسان بعد از خود تأثیر میگذارد. بررسی دقیق ابعاد تأثیر دهخدا بر صابری میتواند به شناخت بهتر سبک کیومرث صابری کمک کند و جای خالی تحقیق در این قسمت از تاریخ ادبیات کشورمان را پر کند و ما را بیشتر در جهت شناخت سیر تطور طنز در ایران یاری دهد.
در سال 1286ش. و کمی بعد از استقرار مشروطیت روزنامه «صوراسرافیل» با ستون«چرند و پرند» که به قلم میرزا علیاکبرخان قزوینی نوشته میشد شهرت بسزایی به دست آورد این روزنامه را میرزا جهانگیر خان شیرازی و میرزا قاسم خان تبریزی در سال 1325 هـ . ق منتشر میکردند. میرزا جهانگیر خان بعد از به توپ بسته شدن مجلس به فرمان محمدعلی شاه، در باغ شاه کشته شد و دهخدا و میرزا قاسم خان به اروپا رفتند و روزنامه تعطیل شد. با وجود این دهخدا چند شمارة دیگر از صوراسرافیل را در سوئیس منتشر کرد که به نظر محققان به پای ستونهای منتشر شده در ایران نمیرسد. دهخدا جمعاً سی و پنج چرند و پرند نوشته است. وی میکوشد مسائلی را که عموم مردم با آن درگیرند مطرح و بسیاری از مسائل را ریشهیابی کند برخی از مسائلی که او مطرح میکند از این قبیلاند: استبداد حاکم بر جامعه، جهل، نادانی و بیسوادی عموم مردم، سنتهای ناپسند و باورهای نادرست جامعه، اختلاف طبقاتی،اعتیاد، وضعیت نامناسب بهداشت مردم و مرگ و میر ناشی از آن و ... چرند و پرندهای دهخدا با زبانی ساده و طنزآمیز انعکاس وضعیت جامعه بعد از مشروطه است.
شیوهای که دهخدا در چرند و پرندهایش پی میافکند بر طنزنویسان بعد از او بسیار تأثیر میگذارد. نبوی در مورد تأثیر دهخدا بر طنزنویسان بعد از خودش میگوید:
«دهخدا از نثری خوش آهنگ، جملههایی کوتاه و گویا، نقل دیالوگ در جریان متن، رفت و آمد سریع از نثر گزارشی به حالت داستانی و بازگشت از آن و استفاده از ضرباهنگی پر تحرک در گزارش برخوردار بود. کار دهخدا چندان قدرتمند بود که تقریباً تمام نویسندگان طنز روزنامهای پس از او کار دهخدا را در نوشتن دنبال کردند.» (نبوی، 1384: 182)
همچنین عمران صلاحی معتقد است شیوه طنزنویسی دهخدا بر طنزنویسانی چون صادق هدایت و مسعود فرزاد در وغوغ ساهاب، ایرج پزشکزاد در آسمون ریسمون، رضا گنجهای در بابا شمل، بر نویسندگان توفیق و شخصیتهای مجله توفیق و کیومرث صابری در دو کلمه حرف حساب تأثیر گذاشته است. (صلاحی، 1382: 254)
کیومرث صابری تقریباً هفتاد و هفت سال بعد از دهخدا در ابتدای انقلابی دیگر شروع به طنزنویسی میکند. وی در سال 1320 در صومعهسرای گیلان متولد شد و تحصیلات ابتدایی خود را در فومن به پایان رساند. در سال 1340 بعد از اخذ دیپلم ادبی در رشته علوم سیاسی دانشگاه تهران پذیرفته شد و در همان دوران اولین شعر طنز خود را در مجله توفیق به چاپ رساند. بعد از مدتی به تهران مهاجرت کرد و همکار ثابت مجله توفیق شد. در همان سالها با محمد علی رجایی در «هنرستان صنعتی کارآموز» آشنا شد که این آشنایی به دوستی و همکاری در سالهای بعد میانجامد. در سال 1357 مؤفق به اخذ مدرک کارشناسی ارشد در رشته ادبیات تطبیقی شد. بعد از انقلاب اسلامی نخست، مشاور فرهنگی رئیسجمهور شهید رجایی و پس از آن مشاور فرهنگی رئیسجمهور آیت الله خامنهای شد. صابری در سال 1362 از مشاغل رسمی کنارهگیری میکند و سال بعد ستون طنزی را پایهگذاری میکند که یکی از محبوبترین ستونهای طنز بعد از انقلاب اسلامی میشود. در سال 1369 هفتهنامة گلآقا را منتشر میکند که عنوان پرفروشترین مجله طنز بعد از انقلاب را داشت. سال بعد ماهنامه و سالنامه گلآقا را نیز منتشر میکند. در سال 1378 هفتهنامه «بچهها... گلآقا» را نیز منتشر میکند و «مؤسسة گلآقا» را به عنوان «خانه طنز ایران» اعلام میکند. در سال 1381 انتشار هفته نامه گلآقا از سوی خود صابری بدون ذکر هیچ دلیلی متوقف شد. کیومرث صابری فومنی دو سال بعد یعنی سال 1383 در روز 12 اردیبهشت درگذشت.
ادامه دارد ...
منابع
آرینپور، یحیی، (1382)، «صوراسرافیل و دهخدا»، ، مرغ سحر در شب تار: گزیده مقالهها درباره علامه علیاکبر دهخدا، به کوشش ولیالله درودیان، تهران: نشر اختران.
احترامی، منوچهر (1384)، «گلآقا مردی برای همیشه». رشد آموزش زبان و ادب فارسی. ش73، صص 30-33.
احمدی، طاهره (1391)، «مقایسه و تحلیل ساختار روزنامههای ملانصرالدین و صوراسرافیل»، زبان و ادبیات فارسی: نشریه سابق دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز، س 65، ش 225، صص 1-18.
امینی، اسماعیل (1388)، «دو کلمه حرف حساب اما نه با شتاب». سایت گلآقا.
http://www.golagha.ir/weblogs/library/?ty
ایرانزاده، نعمتالله و نجمه زارع بنادکوکی،(1393)، «سبک کنایی "دو کلمه حرف حساب" کیومرث صابری»، ادبیات پارسی معاصر، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، س 4، ش 1، صص 19-36.
پاینده، ابوالقاسم (1378)، «دهخدای طنزنویس»، دخوی نابغه: گزیده مقالهها درباره علامه علیاکبر دهخدا. به کوشش ولیالله درودیان. تهران: گلآقا.
جبارلوی شبستری، بهرام و نازیلا نوزاد دیزجی، (1389)، مطبوعات و روزنامهنگاری در دوران انقلاب مشروطه و اثر آن بر شیوه نگارش، اطلاعات سیاسی- اقتصادی، ش 277-278، صص 256-261.
دهخدا، علیاکبر (1391)، چرند و پرند، به کوشش ولیالله درودیان، تهران: نیلوفر.
ذوالفقاری، حسن (1384)، «یاد یاران- کیومرث صابری فومنی(گلآقا)». آموزش زبان و ادب فارسی، ش 73، صص 18-25.
زرویی، ابوالفضل(1384)، «مقدمهای بر سبکشناسی دو کلمه حرف حساب». یادنامه کیومرث صابری، سید عبدالکریم موسوی، دفتر طنز حوزه هنری با همکاری مؤسسه گلآقا و جشنواره مطبوعات.
زرینکوب، حمید (1378)، «طلیعه زبان داستان در ادبیات معاصر»، دخوی نابغه (گزیده مقالهها درباره علامه علیاکبر دهخدا)، به کوشش ولیالله درودیان، تهران: گلآقا.
سلیمانی، محسن، (1391)، اسرار و ابزار طنزنویسی، تهران: انتشارات سوره مهر.
صابری، کیومرث (1369، 1373، 1374، 1377)، گزیده دو کلمه حرف حساب. ج 1، تهران: سروش، ج 2، 3، 4، تهران: موسسه گلآقا.
ــــــــــــــــ (1372الف)، «گفتگو با کیومرث صابری». مصاحبهگر مریم حیدری. ماهنامه فرهنگی و هنری کلک،ش 45-46، صص 209-255.
ــــــــــــــــ (1372ب)، «ما طنز را با عشق،صمیمیت و...مینویسیم!». مصاحبهگر خبرنگار تهران تایمز. سالنامه گلآقا.
صدر، رؤیا، (1384)، «زن در طنز دهخدا و صابری»، یادنامه کیومرث صابری، به کوشش سید عبدالکریم موسوی، تهران: دفتر طنز حوزه هنری با همکاری موسسه گلآقا و جشنواره مطبوعات.
صلاحی، عمران، (1382)، خندهسازان و خندهپردازان، تهران: علم.
صلاحی، عمران، (1384)، «گفتگو با عمران صلاحی: طنز از دهخدا تا هنوز دهخدا»، مصاحبه کننده هوشنگ هوشیار، آزما، ش 36، صص 21-25.
صمدی، عذرا (1385)، «تحلیل طنز عبید زاکانی و دهخدا». راهنما دکتر معصومه موسایی، کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و زبانهای خارجی، دانشگاه علامه طباطبایی.
عابدی، کامیار.(1379)، صوراسرافیل و علی اکبر دهخدا: یک بررسی تاریخی و ادبی، تهران: نشر کتاب نادر.
عنایت، محمود (1378)، «دهخدا و طنزسیاسی».دخوی نابغه: گزیده مقالهها درباره علامه علیاکبر دهخدا. به کوشش ولیالله درودیان. تهران: گلآقا.
غنیمی هلال، محمد، (1390)، ادبیات تطبیقی، تاریخ و تحول اثرپذیری و اثرگذاری فرهنگ و ادب اسلامی، ترجمه، تحشیه و تعلیق سید مرتضی آیتاللهزاده شیرازی، تهران: امیرکبیر.
فولادوند، حامد،(1384) «در باب تأثیر و تأثیرپذیری»، مجموعه مقالات در شناخت نیچه، تهران: کتاب نادر.
کردی، رسول.(1388)، «تحلیل سبکی چرند و پرند»، رشد آموزش زبان و ادب فارسی، دوره 23، ش 1، صص34-36.
گودرزی، طاهره (1388)، «طنزپردازی مظفرالنواب و علیاکبر دهخدا». فصلنامه علمی-پژوهشی ادبیات تطبیقی. س2،ش8، صص 159-174.
موحد، ضیاء (1391)، «طنز دهخدا تاریخ مصرف ندارد»، روزنامه شرق، س 10، ش 1659، ص 7.
نبوی، سید ابراهیم.(1384)،کاوشی در طنز ایران. ج1. تهران: جامعهایرانیان، چاپ سوم.