گرافیک سیاسی معاصر ایران (بخش آخر)
احمد آقاقلیزاده
بخش آخر
...
گرافیک سیاسی و سمبلهای آن
کبوتر، رنگین کمان، زنجیرهای از هم گسسته، مشت گره کرده، قطره خون، سیم خاردار، تصویر جمعیت، سرنیزه و... شکل فراگیر سمبلهای مورد استفاده در گرافیک سیاسی بود که گاهی موتیف‌های سنتی، اسلامی(اسلیمی) نیز برای حفظ هویت فرهنگی، کلی و دینی، به آن اضافه می‌شد. این شکل به کارگیری موتیف‌ها گاهی ناشیانه و گاهی نیز هنرمندانه و آگاهانه بود.
سمبلهای به کار گرفته شده که از آنها یاد شد، تقریبا نشانههای شناخته شده‌ای بودند که می‌توان آنها را در آثار هنرمندان دیگر ملل نیز یافت و به هیچ گروه و دسته خاصی تعلق ندارند. در مقابل سمبلها و نشانه‌هایی نیز وجود داشتند که شکل آنها برای مردم و فرهنگ کشور ما بیگانه بود. علت استفاده کم و بیش این نوع سمبلها نیز به کارگیری مکرر آنها توسط گروههای سیاسی در ابتدای انقلاب در کنار اعلامیه‌ها و پوسترهای خاص این گروهها بود که ایدئولوژی خاصی را نشان می‌داد. از جمله این سمبلها، ستاره، دستان گره خوره درهم و علامت v به معنای پیروزی است که از کلمه Victory گرفته شده است.
پرنده آزادی، اسماعیل شیشه‌گران، چاپ سیلک، 1358
اشارات مفید شهید سید مرتضی آوینی در مورد گرافیک انقلاب و سمبلهایش، بسیار قابل تأمل، تعمق و بررسی می‌باشد. «برای این‌که این بحث بتواند در جهت شناخت هرچه بیشتر زبان گرافیک مفید باشد، در این جا حتی المقدور به دسته‌بندی سمبلهایی خواهیم پرداخت که در آثار گرافیک مورد استفاده قرار می‌گیرند. و البته همه شواهدی که برگزیده‌ایم از میان مجموعه آثاری است که بعد از انقلاب توسط هنرمندانی متعهّد به اسلام و انقلاب اسلامی ساخته شده است.
وتو، مجید قادری، ایربراش روی مقوا
در تصویر فوق که «اژدهای وتو» نام دارد، از سمبلهای گرافیکی متعددّی استفاده شده است که بررسی نحوه دلالت این سمبلها بر معانی و مدلولهای خویش می‌تواند مدخلی مناسب برای این بخش از مبحث ما باشد. عناصر بیانی یا سمبلهای گرافیکی در این تابلو عبارتند از: مار و کلمه وتو(VETO) که روی بدن مار نگاشته شده است. کلمه VETO و آرم سازمان ملل(UN)، علائمی قراردادی هستند که با عنایت بدانچه از مقدمه کتاب انسان و سمبلهایش نقل کردیم، این علائم را نمی‌توان سمبل به معنای به معنای واقعی لفظ دانست. علامت UN بنابر یک قرارداد پذیرفته‌شده جهانی بر مدلول خویش که سازمان ملل باشد، دلالت دارد که اگر این قرارداد نبود، دلالتی هم انجام نمی‌گرفت و برای مخاطب هرگز امکان درک معنای این علامت وجود نداشت و همچنین است در مورد علامت VETO . ولی مار و سایه زبان او بر آرم سازمان ملل، سمبلهایی هستند که با مدلولها یا معانی خویش رابطه‌ای ذاتی دارند. مار نزد همه انسانهای روی زمین سمبل شیطنت است و سایه انداختن نیز، در این شرایط وحشت و واسطه‌ای را که مقصود هنرمند بوده است به مخاطب القا می‌کند؛ تا آنجا که در محاورات و ادبیات مرسوم نیز از این دلالت ذاتی استفاده می‌شود و می‌گویند: «وحشت بر جانم سایه انداخته است.»
پس مقدمتا دلالت سمبلها و علائم گرافیکی بر مدلولهایشان بی‌واسطه و بالذات است. همچون مار در تصویر قبل، خفاشها در تصویر ساخته مجید قادری، به طور فطری بر شب‌پرستی و ظلم دلالت دارد. در پوستر دیگر طلوع خورشید بیننده را بی واسطه و بالذات به مدلول خویش که پایان گرفتن عصر ظلم و ظلمت است، دلالت می‌کند. مشت گره کرده سمبلی است که مخاطب را بدون واسطه قراردادی معین به معنای خویش که قیام و انقلاب است هدایت می‌کند و...
22 بهمن، حسین خسروجردی نمایشگاه کانون هنرهای تجسمی امور فرهنگی دانشگاه تهران(آتلیه 57)
دلالت رنگها نیز بر مدلولهای خویش بی واسطه و فطری است: رنگ زرد ناظرین را به شادی دلالت می‌کند؛ آبی کمرنگ به لطافت و عطوفت و رحمت و روحانیت؛ آبی تیره به آسودگی و فراغت بال؛ سبز به زندگی؛ نارنجی به بیرنگی و آزادگی و صفا؛ سرخ به هیجان و خشم و انقلاب و ایثار و تلاش و...؛ ارغوانی به افسردگی و... رنگها، علاوه بر آنکه دال بر حالاتی روحی متناسب با وجود خویش هستند، ماهیتی القایی دارند و مستقیما مخاطب را به همان احوال روحی و معنی می‌رسانند. سمبلهای فطری یعنی سمبلهایی که دلالتشان بر معانی نهفته در خویش مبتنی بر فطرت است، عموما از این خاصیت القایی برخوردار هستند و لذا بخوبی می‌توانند در خدمت تأثیرگذاری تبلیغی درآیند. سایه زبان مار تا حدی همان حالت وحشت و هراس را در ناظر ایجاد می‌کند. حال آنکه واکنش انسان در برابر آرم سازمان ملل با احساس و عاطفه خاصی همراه نیست.
دلالت اشکال هندسی نیز بر مدلولها و معانی نهفته در خویش فطری است. دایره مربع مثلث، نقطه، خط، خط مضرّس، خط منحنی و... انسان را عقلا و قلبا به سوی معانی مشحون در خویش هدایت می‌کنند. هرچند برای اغلب ناظرین قابل بیان نباشد. در معماری، تأثیر و تأثّر متقابل بین انسان و فضا، خواه‌ناخواه معمار را به سوی کشف راز سمبلیسم اشکال هندسسی و رنگها می‌کشاند.
دلالت حرکات انسان بر انگیزه‌های باطنی‌شان فطری است و لذا در میان همه اقوام بشری مشترک است. «انگشت روی لب» نشانه «سکوت» و«مشت برافراشته» و « نشانه «قیام» حتی زبان سمبلیک اعمال عبادی نیز مبتنی بر فطرت است و لهذا، تکرار آن، انسان را به همان ملکات روحی متناسب با اعمال می‌رساند. رکوع، ادب حضور و تعظیم حق است و سجده، فقر و عجز در مقابل غنی مطلق...»
«نحوه دیگری از دلالت نشانه‌ها به معانی به وساطت «قرارداد»ها و یا «رابطه‌هایی شخصی و غیرقابل تعمیم» امکان پذیرفته است که این نشانه‌ها را نباید سمبل به مفهوم واقعی لفظ دانست. باز کردن انگشت سبابه و میانه به علامت «پیروزی» از این نوع نشانههای است که ریشه در فطرت انسان ندارند و اگر کسی زمینه تاریخی این نشانه را نداند، از درک آن نیز عاجز خواهد بود. در این تابلو، از دو نشانه گرافیکی استفاده شده است: باز کردن انگشتها به نشانه v که میان آن و مدلولش که پیروزی (VICTORY) باشد، پیوندی ذاتی وجود ندارد. آن دو شمع فروزان نیز به نشانه دومین سالگرد تولد انقلاب اسلامی مورد استفاده قرار گرفته است. حال آنکه روشن کردن شمع در جشن تولد از سنتهای لا‌ینفک مسیحیهاست و لذا این تابلوی گرافیک در مجموع از بیانی متناسب با فطرت مخاطب و روح قوم برخوردار نیست.
تصویر«میدان ژاله» نشانه‌ای قراردادی است. «رمی جمرات» نیز نشانه‌ای است که اگر شرط «آشنایی با مناسک حج» در میان نباشد، هرگز مفهوم واقع نخواهد شد.
دسته‌ای دیگر از سمبلها نیز وجود دارند که نه فطری هستند و نه قراردادی. اگرچه میان آنان و مدلولهایشان رابطه‌ای ذاتی وجود دارد. میان «سیم خاردار» و مدلول آنکه «اسارت» باشد اگرچه نسبتی ذاتی برقرار است، امّا این نسبت مبتنی بر فطرت نیست. اشیا متضمن معانی مجردی متناسب با کاربرد خویش می‌شوند، چنانچه «کلید» به معنای مطلق «مفتاح یا بازکننده درهای بسته» استعمال می‌شود و کلمه »قفل» نیز بالعکس به معنای مطلق «بستن و مسدود کردن» می‌گویند: «بر زبانم قفل زدم» و یا «حسن خلق کلید همه درهای بسته است». این دسته از نشانه‌ها را نیز باید در ذیل همان گروه اول دسته‌بندی کرد.
22 بهمن، حمید تابناک، گواش و آبرنگ، حوزه اندیشه و هنر اسلامی
اشیایی که به مثابه نشانه به کار می‌روند، اگر در میان همه اقوام کاربردی مشترک عام داشته باشند. زبانی جهانی خواهند یافت؛ اما گاه هست که کاربرد اشیایی خاص، فقط به محدوده آداب و سنتهایی خاص بازمی‌گردد که در میان بعضی اقوام رایج است در اینجا نباید توقع داشت که تصویر، زبانی جهانی پیدا کند.»
دیگر سمبلهای استفاده شده در پوسترهای سیاسی، انقلابی، استفاده از تصویر پرچم و نشانههای قراردادی احزاب و قدرتهای بزرگ که دخالت و اعمال فشار این قدرتها برای شکست انقلاب، باعث شده بود تا این سمبلها به صورت تمسخرآمیز آن مورد استفاده قرار بگیرد، همچون پرچم سوخته امریکا یا عقاب پیکان به دست امریکا، داس و چکش شوروی سابق ستاره پنج پر صهیونیست، تصویر کاخ سفید امریکا، کاخ کرملین، خرس نماد شوروی، روباه و اژدها چند سر که حاکی از دخالتهای چندگونه این قدرتها بودند.
22بهمن، محمدی، برگرفته از کتاب هنر گرافیک در انقلاب اسلامی، ص 13
یکی از سمبلهای ویژه در کار طراحان ایرانی گل لاله می‌باشد که از آن به عنوان سمبل شهادت استفاده شده، از این سمبل هیچ نشانه‌ای در آثار دیگر ملل نیافتم و اصولا در غرب برای کشته‌شدگان جنگ و انقلاب بخصوص برای فرد خاصی، پوستر ویژه‌ای طراحی شده و یا تعداد آن آنقدر قلیل بوده که هیچ نشانه‌ای در دست نیست. در ریشه‌یابی علت حضور این سمبل در آثار طراحان ایرانی می‌توان به تاریخ فرهنگی این سرزمین و اشارات زیادی که در ادبیات به ویژه در شعر ایرانی می‌توان یافت، استناد نمود.»
انقلاب اسلامی، سیدحمید شریفی، گواش ـ کلاژ، 1360
تکنیک و قطع پوسترهای سیاسی رایج در ایران
اندازه رایج و مورد استفاده در ایران معمولا در اندازه‌های 70 × 50 سانتی‌متر بود که با تکنیکهای مختلف از جمله عکاسی، کولاژ تصاویر، نقاشی به شکل تصویرسازی، استفاده از ایربراش، مداد رنگی و تکنیکهای چاپ دستی و ماشینی، طراحی و اجرا می‌شدند. در سالهای اخیر کامپیوتر نیز به جمع وسایل گرافیک پیوسته که تقریبا به تنهایی جای تمام این ابزارها را گرفته است.
همانطور که پیشتر اشاره شد، اندازه اکثر پوسترهای چاپ شده در ایران به جز پاره‌ای موارد که در اندازه 70 × 100 سانتی‌متر، چاپ شده‌اند، از قطع 70 × 50 سانتی‌متر تجاوز نمی‌کرد و از پوسترهای بزرگ دیواری که در کشورهای اروپایی و امریکا رایج است و از کنار هم گذاشتن قطعات چاپ‌شده 70 × 100 سانتی‌متر شکل می‌گیرند، خبری نبود.
خصوصیت دیگر پوسترهای سیاسی ایران کمرنگ بودن نقش نوشتار در پوسترها است. در حالی که با نگاهی به پوسترهای دوران جنگ جهانی و انقلابهای دیگر می‌توان نقش فعالتری از نوشته و پیام نوشتاری در این پوسترها یافت، تا جایی که برخی از آنها فقط با نوشته طراحی شده‌اند. درحالی‌که در پوسترهای ایرانی استفاده از خط و نقاشی به صورت سمبلیک و خوشنویسی به صورت تراکت از نمود بیشتری برخوردار بود. البته ذکر این نکته لازم است که گاهی مقدار نوشته‌های روی پوستر که بیشتر شامل پوسترهای غیرحرفه‌ای می‌باشد به قدری زیاد است که خواندن آن نیاز به وقت کافی و تماشای پوستر از نزدیک را دارد.
نمونه پوسترهای خارجی از انقلاب کوبا و تبعیض نژادی
