خلاقیت در بسته بندی مواد غذایی

مواد و فرآورده‏ های غذایی، در معرض انواع فساد (شیمیایی، فیزیکی و بیولوژیک) قرار داشته و باید تا مرحله مصرف نهایی در برابر عوامل مخرب محیطی، محافظت شوند. پوشش ‏دهی و بسته ‏بندی، نقش اصلی در حفظ ویژگی‏ های کیفی و ارگانولپتیکی غذا در طول پروسه نگهداری، جابه‌جایی و پخش را برعهده دارند. در سال‏ های اخیر، بسته‏ بندی از نقش اولیه خود به‌عنوان محافظت‏ کننده ماده غذایی فراتر رفته و به‌عنوان یک عامل کلیدی در افزایش ماندگاری و ایمنی، جلب مشتری و افزایش قدرت رقابت، آگاهی‏ رسانی در‌خصوص کیفیت و ویژگی‌های کالا، مارکتینگ، برندسازی و در مجموع هویت ‏بخشی به کالا، مطرح می ‏شود.

تغییرات اجتماعی و فرهنگی صورت گرفته در دهه ‏های اخیر مانند افزایش جمعیت شهرنشین، افزایش قدرت خرید، تغییر سبک زندگی و تمایل بیشتر به فرآورده ‏های غذایی آماده مصرف، تغییر ساختار سنی جمعیت، اهمیت روزافزون جامعه به سلامت، بهداشت و ایمنی مواد غذایی وجهانی شدن تجارت مواد غذایی که منجر به افزایش فاصله (مکانی و زمانی) بین مرحله تولید و مصرف شده است، تنها بخشی از عوامل تاثیرگذار بر افزایش روزافزون جایگاه بسته‏ بندی در جامعه، هستند.

مواد غذایی و صنعت نوشابه در مجموع 69درصد از تولید صنایع بسته‏ بندی در سطح جهان را به خود اختصاص می‏ دهند که این حجم گسترده مصرف، اهمیت ارتباط تنگاتنگ صنایع غذایی و بسته‏ بندی را به وضوح، نشان می‏ دهد. صنعت بسته ‏بندی مواد غذایی مانند سایر بخش‏ های صنعت، باید با خلاقیت و نوآوری و ارایه پاسخ‏ های مناسب به تغییرات روزافزون در رفتار و انتظارات بازار مصرف، تهدیدهای پیشرو را به فرصت تبدیل و مزیت رقابتی مناسبی را کسب و برای محصولات خود ارزش‌افزوده ایجاد نمایند. چالش‏ های عمده پیش‏روی صنعت بسته‏ بندی در بخش مواد غذایی، در ادامه آورده شده ‏اند.

 تغییر سبک زندگی مصرف ‏کنندگان

افزایش امید به زندگی و کاهش نرخ تولد، از بارزترین تغییرات صورت گرفته در جامعه به حساب می‌آید که منجر به تغییر ترکیب سنی و به‌عبارت دیگر پیرشدن تدریجی جامعه شده است. گروه سنی افراد بیش از 60 سال، به دلیل محدودیت‏ های جسمانی، خواسته‏ هایی متفاوت از سایر گروه‏های سنی دارند که مواردی مانند، واضح بودن اطلاعات درج شده روی بسته، آسانی بازشدن و خارج‏ کردن محصول از درون بسته‌، قابلیت بستن مجدد و یا موجود بودن محصول در اندازه‌های مختلف، را شامل می‏ شود.

از دیگر تغییرات رو به رشد، می‎توان به کاهش بعد خانواده و شکل‏ گیری پدیده خانوارهای تک نفره، افزایش اشتغال همزمان والدین، افزایش سطح رفاه، افزایش تمایل به مصرف فرآورده ‏های غذایی آماده مصرف و منجمد اشاره نمود که زمینه ‏ساز شکل‏ گیری انتظارت جدید از صنعت بسته‏ بندی شده است و مواردی مانند بسته ‏بندی‌های کوچک و تک نفره، سهولت استفاده در مسیر (on-to-go)، قابلیت حرارت‏ دهی در مایکروویو، را دربرمی‏ گیرد.

 توسعه و به‌کارگیری فناوری‏ های نوین در صنعت غذا

توسعه و فراگیر شدن فناوری‏ های نوین در صنعت غذا مانند پرتودهی، فرآیندهای فشار بالا، میدان‏ های الکتریکی پالسی، تابش فرابنفش، حرارت‏دهی مایکروویو و بسته‏ بندی‏های ضدمیکروبی، صنعت بسته‏ بندی را ملزم به طراحی و تولید پوشش‏ ها و بسته ‏بندی مناسب این فناوری‏ ها می‏ نماید. به‌عنوان مثال پوشش‏ های قابل استفاده در فرآیندهای پرتودهی، باید دارای پلیمرهای مقاوم به تجزیه در برابر انرژی‏های حاصل از پرتودهی باشد و یا در فرآیندهای تابش فرابنفش، بسته باید دارای ضریب عبوردهی مناسبی برای این گونه پرتوها باشد و یا پوچ‏ها باید قابلیت تحمل فشار و دماهای به کاررفته در فرآیند استرلیزاسیون را دارا باشند.

تهدیدات زیست محیطی

صنعت غذا، یکی از مصرف‏ کننده ‏های عمده پوشش و بسته‏ بندی به‌شمار می‌آید و نقش قابل توجهی در آلودگی محیط‌زیست دارد و به همین دلیل نیز امروزه سازگاری با محیط‌زیست و پویایی بسته‏ بندی، بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است. بسته‌بندی پویا باید نیازهای عملکردی و اقتصادی زمان حاضر را بدون به خطر انداختن توانایی نسل‌های آینده برای رفع نیازهای خود تامین کند که رعایت مواردی مانند کاهش حجم، وزن و لایه‏ های بسته ‏بندی (کامپکت بودن بسته ‏بندی)، افزایش بهره ‏بری انرژی، به‌کارگیری انرژی‏ های تجدیدپذیر، به‌کارگیری ترکیبات تجزیه پذیر، ترکیبات بازیافتی (با رعایت ملاحظات ایمنی)، بسته بندی با قابلیت استفاده مجدد، عدم به کارگیری ترکیبات سمی برای انسان یا محیط‌زیست را شامل می‌شود.

  ایمنی و امنیت زیستی

ویژگی اولیه مورد انتظار بسته ‏بندی، محافظت ماده غذایی در برابر عوامل آلوده ‏کننده بیرونی و حفظ ایمنی و سلامت ماده غذایی در چرخه تولید تا مصرف نهایی است. در کنار عوامل آلوده‏کننده بیرونی، تجزیه ترکیبات تشکیل‏ دهنده پوشش و مهاجرت به درون ماده غذایی از دیگر مباحث مهم در بسته‏ بندی مواد غذایی است. از دیگر ویژگی‏ های بسته ‏بندی که بر ویژگی‏های کیفی مواد غذایی تاثیرگذار بوده و در طراحی و به‌کارگیری پوشش‏ ها باید مورد توجه قرار گیرند، سرعت و میزان تبادل رطوبت و اکسیژن با محیط پیرامون، دفع و یا جذب ترکیبات عطری می‏ باشد که بین ماده غذایی و محیط پیرامون، بین ماده غذایی و پوشش و یا بین ترکیبات خود ماده غذایی صورت گیرند. در طراحی یک بسته ‏بندی مناسب باید از اطلاعات کافی درخصوص مهاجرت ترکیبات ماده غذایی و پوشش، جذب و یا دفع ترکیبات فرار و رطوبت، تراوایی پوشش نسبت به تبادل گازها و هم‌چنین سینتیک واکنش‏ های اکسیداسیون و سایر واکنش‏ های تخریبی استفاده گردد.

امنیت زیستی و مقابله با امکان دستکاری ماده غذایی بسته ‏بندی شده از دیگر مباحث نوین در بسته‏ بندی مواد غذایی به شمار می ‏آیند. به‌کارگیری نشانگرهای یکپارچگی بسته، تازگی محصول و یا فساد در ماده غذایی، امکان به‌کارگیری ترکیبات ضدمیکروبی، ضداکسایش، جاذب‏ های اکسیژن، اتیلن، کربن‏دی‏اکسید، الکل، در بسته‏ بندی‏ های فعال و هوشمند، مورد استفاده قرار می‏ گیرند.

 مقررات و محدودیت‏های قانونی

سختگیری‏ های رو به افزایش قوانین و مقررات ملی از یک سو و جهانی شدن تجارت مواد غذایی از سوی دیگر و الزام پیروی از استانداردهای ملی و فراملی، صنعت بسته ‏بندی را چالش ‏های نوین روبه‌رو ساخته است. ممنوعیت و یا ایجاد محدودیت برای برخی از مواد و پوشش ‏ها، جایگزینی و انتخاب ترکیبات مناسب با سمیت، فراریت و مهاجرت‏ پذیری کمتر در شرایط مختلف محیطی و فرآوری را الزامی می‏ سازد.

اقتصادی بودن

اقتصادی بودن با نسبت هزینه/مزیت از سوی مصرف‏کنندگان و سودآوری از سوی تولیدکنندگان، تعریف می‏ شود. افزایش مزیت‏ های بسته با بهبود کارایی و عملکرد و کاهش هزینه‏ ها با اعمال مواردی مانند کاستن هزینه مواد اولیه، به‌کارگیری تجهیزات با کارایی بالا، به‌کارگیری بسته‏ بندی‏ های کامپکت، موجب کاهش حجم و وزن بسته و به دنبال آن هزینه‏ های انبارداری و پخش می‌شود.

افزایش سطح آگاهی جامعه مصرف‏کننده نسبت به ایمنی و بهداشت مواد غذایی و افزایش سطح رقابت در بازار مواد غذایی، جایگاه و اهمیت بسته‏ بندی در مواد غذایی را بهبود بخشیده است. بسته ‏بندی از کارکرد اولیه خود به‌عنوان محافظ غذا در برابر تنش ‏های فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیک، پا را فراتر گذارده و به یک عامل هویت‏بخش به ماده غذایی، تبدیل شده است به گونه‏ای که در اکثر موارد، فرآورده غذایی با نوع پوشش و بسته ‏بندی خاص خود، شناخته می ‏شود. بخش ‏های تحقیق و توسعه صنعت بسته ‏بندی با به‌کارگیری تخصص ‏های مرتبط با صنعت غذا، میکروبیولوژی، طراحی صنعتی، گرافیک، مارکتینگ و هم‏چنین مهندسی محیط‌زیست، باید قادر به پاسخ به نیازهای در حال گسترش، باشند.

در اولین کنفرانس بین‏ المللی بسته ‏بندی ایران که توسط انجمن علوم و فناوری بسته ‏بندی ایران و سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران و با حضور صاحبنظران داخلی و خارجی دانشگاه و صنعت بسته ‏بندی برگزار می ‏شود، چالش ‏های پیش‏روی صنعت بسته ‏بندی (ازجمله در بخش صنایع غذایی) بررسی و ارایه راهبرد خواهد شد.