شهرسازی و معماری پس از انقلاب

علی فروزان‌فر مدیر مرکز معماری اسلامی حوزه هنری در ابتدای نشست «شناخت جریان‌های تأثیرگذار در شکل‌گیری شهرسازی و معماری پس از انقلاب» که با حضور جمعی از اساتید، دانشجویان و کارشناسان معماری و شهرسازی در سالن سوره حوزه هنری برپا شد، به بیان برخی از اهداف این برنامه پرداخت و گفت: هدف از برپایی این نشست، چهل‌سالگی انقلاب است که بی‌شک معماری ایران نیز طی این چهل سال تحت تاثیر این انقلاب تحولی را هر چند آرام تجربه کرده است. همچنین طی این چهل سال اساتید معماری ارزشمند و توانایی به معماری و شهرسازی کشور خدمت کرده‌اند. به همین بهانه ما از چند تن از این اساتید برای بررسی و تبادل‌نظر در حوزه موضوع مطرح شده دعوت کرده‌ایم تا از سخنان ارزشمند خود ما بهره‌مند شویم. به این ترتیب، اساتید دعوت شده به این برنامه را فرهاد احمدی، مصطفی بهزادفر، سیدمحمد بهشتی، مهدی حجت و عبدالحمید نقره‌کار تشکیل می‌دهند.

فروزان‌فر افزود: برای مدیریت بهتر این نشست چند سوال و مبحث را در نظر گرفته‌ایم تا اساتید محترم در آن حیطه سخنرانی کنند. یکی از این مباحث «تعامل و نسبت اصول انقلاب با موضوعات معماری و شهرسازی در دهه نخست انقلاب» است. همچنین در دیگر مبحثی که اساتید در مورد آن نظرات خود را ارائه می‌کنند «جریان تاثیرگذار بر شهرسازی و معماری؛ انحراف یا انطباق با اصول اولیه؟» مطرح می‌شود.

وی در پایان گفت: چارچوب این جلسه در قالب نقد شفاف‌تر وضعیت امروز و گذشته معماری و شهرسازی کشور در سال‌های گذشته است. در ادامه نیز بخشی به عنوان پرسش و پاسخ میان دانشجویان، مدرسین و علاقه‌مندان هنر معماری و شهرسازی با اساتید مدعو این نشست در نظر گرفته‌ شده است.

*

بهزادفر: ؛ بُعد کیفی قربانی بُعد کمی در معماری شد

دکتر مصطفی بهزادفر در ابتدای این نشست با بیان برخی از رویدادهایی که اوایل انقلاب روی معماری تاثیرگذار بود، گفت: نگاه کلی‌نگری به اصول شهرسازی در مقابل انقلاب هیچ ایرادی را ایجاد نمی‌کند اما در جزئیات موارد بسیاری سازگاری باهم نداشتند. یکی از این اصول، عدالت بود که در انقلاب 57 بود که نگاهی متفاوت به آن می‌شد. متفاوت به معنای آنکه عدالت به همسان‌سازی شباهت بیشتری داشت تا معنای حقیقی عدالت و بیشتر به جست‌و‌جویی برای برابری بود.

بهزادفر افزود: فعالیت‌هایی که در چند سال اول انقلاب انجام گرفت، فعالیت‌هایی بود که با اصول معماری و شهرسازی از جمله نظم، خوانایی، انعطاف‌پذیری، پایداری و نظیر آن نمی‌توانست سازگاری داشته باشد؛ چرا که شدت خواسته‌های عملی از معماران و شهرسازان بیش از حدی بود که معماران و شهرسازان به شکل متعارف بتوانند به آن پاسخ دهند.

وی در ادامه در خصوص شهرسازی و برخی فعالیت‌های مربوط به آن پس از انقلاب گفت: حدود سال 63 اولین جریان شهرسازی ایرانیزه شدن بود. این برنامه‌ها تا ده سال بعد هم ادامه داشت. هم‌اکنون هم جریان خاصی در حوزه شهرسازی وجود دارد که از جمله آن می‌توان به دوره کارشناسی شهرسازی در دانشگاه اشاره کرد.

بهزادفر افزود: اگر شهرسازی را به دو بعد کیفی و کمی دسته بندی کنیم؛ بُعد کیفی قربانی بُعد کمی شد و در معماری کشور کمیت را بیشتر مورد توجه قرار دادیم. این موضوع به دلیل آن بود که تعداد جمعیتی که خواستار و متقاضی شهر برای سکونت بودند خیلی بیشتر از آن‌هایی بودند که خواستار کیفیت بودند. به این ترتیب معمارانی بود که خواستار برخوردی منطقی در ساختار شهرسازی بودند. به این ترتیب کمیت اهمیت بیشتری نسبت به کیفیت داشت.

وی بار دیگر با تاکید بر اهمیت کیفیت معماری و شهرسازی هر جامعه‌ای نسبت به کمیت آن در طراحی‌های اولیه گفت: طراحی به معنای پرداختن به ویژگی‌های کیفی مکان است. به این ترتیب اگر می‌‌خواهید حرفی از معماری و شهرسازی بزنید و یا پژوهش‌هایی را در این زمینه‌ها انجام دهید، بهتر است کیفیت را مورد بررسی قرار دهید.

*

بهشتی: شعار «استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی» در معماری دهه اول انقلاب محقق نشد

مهندس سیدمحمد بهشتی نیز در این نشست با اشاره به شعارهایی که ابتدای انقلاب داده می‌شد، گفت: شعارهای بسیاری در انقلاب شکل گرفت. مهم‌ترین شعار آن «استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی» بود. مهم‌ترین قسمت این شعار استقلال آن است. چرا که استقلال منجر به آزادی و در نهایت شکل‌گیری جمهوری اسلامی می‌شد. تحقق این شعار آرزوی مردم ایران از دوران مشروطه تا انقلاب اسلامی 57 بود.

بهشتی افزود: مقصود از آزادی در این شعار رهایی از هرگونه بندی بود که مانع استقلال مردمی می‌شد. حال این استقلال در تمامی حوزه‌ها از جمله تفکر، اندیشه و همه امور در نظر گرفته شده بود.

این استاد دانشگاه ادامه داد: الگوی مدیریتی را که ماموریت داشت تا این شعار را محقق کند جمهوری اسلامی ایران می‌نامند که تفاوت بسیاری با دیگر کشورهایی که خود را جمهوری اسلامی می‌دانند، دارد.

بهشتی تصریح کرد: همه فعالیت‌هایی که در جریان 40 ساله شکل گرفت باید بررسی شود که آیا این شعار تحقق یافته است یا خیر؟ در معماری نیز باید بررسی شود تا ببینیم آیا شعار «استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی» محقق شده است یا نه؟ مهم‌ترین موضوعی که در معماری و دستیابی به این شعار مطرح بود آموزش بود و تقریبا تمام آنچه برای معماری در نظر گرفته شد معطوف به آموزش شد.

بهشتی با اشاره به وقع هشت سال جنگ تحمیلی عراق به ایران و ایام دفاع مقدس گفت: هشت سال جنگ یکی از امور تاثیرگذار در نوع عملکرد معماری بود؛ چرا که میزان تمرکز روی فعالیت‌های معماری را پیرامون وضعیت جنگ پیش می‌برد. به این ترتیب فعالیت‌های عمرانی کشور با مشکلات عدیده‌ای همراه بود. پس جریان نوسازی و رویکردهای نوسازی برای شهرهای خود در آن زمان خیلی جایی برای پرداخت نداشت.

وی افزود: اگر معماری را وجهی از ساختمان بدانیم که کیفیت را تضمین می‌کند، ما در دهه 60 بیشتر ساختمان‌سازی داشتیم و معماری را جدی دنبال نکردیم. به این ترتیب به معنای حقیقی در دهه اول انقلاب شعار «استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی» در معماری محقق نشد.

مهندس بهشتی در ادامه در خصوص شهرسازی پس از انقلاب با اشاره به نوع ساخت مساجد گفت: از شیوه ساخت هر بنایی که با بی‌اعتنایی عبور کنیم از شیوه ساخت مساجد نمی‌توانیم به سادگی عبور کنیم. مساجد ساخته شده پس از انقلاب مساجدی هستند که سابقه تاریخی به لحاظ شیوه ساخت نداشته و هیچ شباهتی با آنچه باید مورد توجه قرار گیرد، ندارند. در این موضوع باید اسلام الالصول به مرحله اسلام الالواقع حرکت کند. اما متاسفانه این‌چنین نیست؛ چرا که تعداد مساجد ساخته شده زیاد است اما تعداد آن‌هایی که قابلیت ارائه به عنوان ساختمانی که همه اصول لازم را داراست کم است. متاسفانه امروزه شاهد ساخت مساجدی در کشور هستیم که در تاریخ ایران که هیچ بلکه در تاریخ اسلام هم سابقه ساخت به آن شیوه و شکل و شمایل را نداشته است.

وی در پایان گفت: در دهه 60 که گفتمان اصلی انقلاب بود، بهره‌مندی لازم را در معماری نبردیم. اما وقتی که از دهه 60 خارج شدیم حتی از گفتمان اصلی انقلاب هم فاصله گرفتیم و به جای اینکه به خودمان نزدیک شویم، سعی کردیم شبیه به جاهای دیگری شویم. پس مفهوم استقلال با این شرایط با مشکل مواجه شد. این در حالی است که جریان انقلاب دست از تلاش برنداشت و همواره رو به بالا در حال کار است تا جایی که امروزه در حوزه آموزش و کیفیت معماری وارد عمل شده‌اند.

*

حجت: معماری اصیل ایرانی در حوزه‌های دانشگاهی کشور جایی ندارد

مهندس مهدی حجت نیز با حضور خود در این نشست گفت: آدم‌ها هستند که تصمیم می‌گیرند معماری چگونه شکل بگیرد و پیش‌روی داشته باشد. یعنی معماری محل تجلی اراده یک جامعه است و معمار و طراح کننده کار است. معماری و شهرسازی آینه خواسته‌های جامعه مردمی خود است؛ چرا که هر توقعی که از 40 سال انقلاب برای معماری و شهرسازی کشور داریم نسبت مستقیم با خواسته‌ها و علاقه‌های مردمی دارد.

حجت افزود: انقلابی شدن معماری کار بسیار دشواری است؛ چرا که معماری به سادگی تغییر رویه نمی‌دهد و با تاخیر طولانی نسبت به دیگر مسائل تأثیرپذیر از انقلاب شکل می‌گیرد.

این استاد دانشگاه ادامه داد: شعار «نه شرقی نه غربی» شعاری انقلابی‌تر است و استقلال بیشتری را خواهان است. به عنوان مثال سازمان میراث فرهنگی حرکتی به سوی شناسایی خودمان و معماری ایرانی است. همچنین یکی از اهداف و شعب ستاد عالی انقلاب فرهنگی پرداخت به معماری و شهرسازی بود.

حجت با انتقاد از عدم پرداخت به معماری اصیل ایرانی در حوزه‌های دانشگاهی کشور گفت: ما باید معماری ایرانی را بشناسیم و دنیای آن را بدانیم. باید واحد درسی مختص به آن در دانشگاه‌ها تدریس شود. همچنین باید تاثیر عملی آن را در معماری شاهد باشیم. اما مشکلاتی مانند جنگ و دغدغه‌های عجیب در آن زمان از شیوه‌های رشد معماری و دست‌یابی به آنچه علاقه داشتیم جلوگیری کرد. باید بگویم در آن زمان به لحاظ مهندسی کارهای معماری خارق‌العاده‌ای در جبهه‌های جنگ انجام شد اما در شهرسازی این مهم به دست نیامد.

وی در ادامه افزود: بهتر است به جای اینکه موضوعی به معماری چهل سال گذشته بپردازیم، جزئی‌تر به آن نگاه کنیم. چرا که باید نقاط ضعف را شناسایی کنیم و با هدف بهبود و ترمیم این مشکلات برای پویایی آن گام برداریم.

انقلاب اسلامی ایران در ساحت سیاسی خود موفق بود اما در حوزه فرهنگی نتوانست به چنین موفقیتی دست پیدا کند. معماری نیز در این امور موفق نبوده است.

اشتیاق به ساخت و ساز ایران کم رشد گرفته و در حال رویش است و آنچه تا کنون رخ داده مقدماتی را برای گام‌های بعدی فراهم ساخته است.

دو جریان معماری داریم؛ یکی جریانی که پایبند حرف‌های خود نیست و جریانی که عملا در حوزه معماری قابلیت تحقق ندارد. عده ای هم در این میان تلاشگرانی هستند که همه‌جانبه برای آن زحمت کشیده‌اند. اما باید دید از آنجایی که معماری هنری اجتماعی است، جریانات اجتماعی اجازه تحقق خواسته‌های معماران را می‌دهد؟

*

مهندس نقره‌کار: معماری هنری اجتماعی، قانونی، مردمی و تخصصی است

مهندس عبدالحمید نقر‌ه‌کار در این نشست با نگاهی اسلامی به معماری کشور پیش از بررسی تاثیر انقلاب اسلامی بر معماری کشور گفت: ارزش‌های اسلامی ارزش‌هایی فرازمانی است و مختص به دهه‌های مختلف انقلاب نمی‌شود. حال  این سوال مطرح است که رابطه اسلام با مهندسی ساختمان چیست؟ اسلام مجموعه تکامل یافته از تمامی علوم است. پس اگر به آن در معماری نیز توجه شود بی‌شک شاهد تحقق توقع ما از تاثیر و رشد اسلام در معماری می‌شود.

نقره‌کار افزود: معماری هنری اجتماعی، قانونی، مردمی و تخصصی است. این هنر، هنری مخاطب‌محور و صنعتی است که اصولی اساسی و پایدار دارد. همچنان که اسلام دارای ارزش‌های اساسی، پایدار و فرازمانی و فرامکانی در فرایندهای انسانی در سه مرحله دارد.

وی افزود: ارزش‌های اسلامی یک رویکرد جهانی و تاریخی برای تغییر خط مشی فرهنگی و هنری جهان است و به یک محدوده ملی ختم نمی‌شود. این در حالی است که اروپایی‌ها با ماده‌گرایی‌های خود و پرداخت به امیال غریزی نتوانستند با معماری خود تفکری ایجاد کنند.

نقره‌کار در ادامه با اشاره به بیانات و ترسیم گام دوم انقلاب از سوی رهبر معظم انقلاب اسلامی ایران گفت: بر اساس ترسیم گام دوم انقلاب از سوی رهبری باید برای معماری کشور گام برداریم. به این ترتیب ما برای معماری و شهرسازی چهار رکن در نظر گرفتیم. تا زمانی که ارکان مورد نظر تحقق نیابد، نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم یک معماری و شهرسازی مطلوب به دست آید.

وی در همین راستا افزود: اولین رکن مورد نظر برای رشد و تعالی، معماری و شهرسازی پس از انقلاب قانون است. قوانینی که به شهرداری‌ها و شورای عالی معماری مربوط است. در حالی که تمامی این قوانین را شهرداری‌ها به عهده گرفته و خودمختار شده اند. پس در مرحله اول باید قانون به درستی و با جدیت تمام اعمال شود.

نقره‌کار افزود: رکن دوم فضای دانشگاهی است. در فضای دانشگاهی، آموزش، پژوهش، پرورش و امکانات مورد نظر است. در بخش آموزش دانشگاهی آثار ترجمه شده‌ای بود که به تقلید از دروس تدریس شده در اروپا بود. تنها تاریخ معماری اسلامی به شیوه توصیفی و حکمت هنر اسلامی بود که میان این دروس در نظر گرفته شد. به این ترتیب یکی از مشکلات آموزشی ما این است که سرفصل دروس اسلامی نیست و باید به این موضوع توجه ویژه‌ای داشته باشیم تا به عنوان مثال در معماری بتوانیم حرفی برای گفتن داشته باشیم.

وی گفت: رکن سوم که پرورش است متاسفانه به کلی تعطیل است. با اینکه همیشه تعلیم و تربیت را در کنار هم می‌آوریم، اما تعلیم امروزه با تربیت و پرورش همراه نیست و به تنهایی ارائه می‌شود؛ چرا که اگر علم را بدون معنویات به کسی دادید و تنها روی غریزه و مادی‌گرایی آن برنامه‌ریزی کردید، محال است موفق عمل کند. در خصوص رکن چهارم که به امکانات و زیرساخت‌ها مربوط می‌شود از سوی دیگر اساتید سخنانی درست و بجا را شنیدیم.

اسناد بالادستی برای چهل سال آینده کشور بر تمدن نوین اسلامی مبتنی بر هویت اسلامی-ایرانی تاکید دارد. این به آن معناست که مجموعه‌ای از اصول فرازمانی و فرامکانی که بر عالم و آدم حاکم است و مکاتب بشری نمی‌توانند جامع و خطاناپذیر دنیا را هدایت کنند. این کار تنها از سوی خداوند و پیامبران امکان‌پذیر است که اسلام آن را برای مردم دنیا فراهم کرده است.

*

احمدی: تئوری خیلی مشخصی برای معماری ایران وجود ندارد

مهندس فرهاد احمدی نیز در این نشست با نگاهی تخصصی به معماری ایران با اشاره به تغییر و تحول‌های آن در طول تاریخ گفت: متن ایران شرایط ژئوپلتیکی دارد که در مورد معماری داد و ستدهایی میان ما و دیگر نقاط جهان داشته‌ایم. در چهل ساله انقلاب نیز چنین است. پذیرش تکثرگرایی و منطقه‌گرایی در انقلاب به رشد‌های گوناگون معماری منجر شد. اما مشکلات گوناگون برای ایران پس از انقلاب از جمله جنگ و دشواری‌های اقتصادی رشد آن را به‌شدت کند کرد.

احمدی افزود: نظریه‌پردازی پس از انقلاب در حوزه معماری خیلی خوب انجام نشد و هنگامی که بازسازی‌ها شروع شد توجه مناسبی به نظریه‌پردازی‌ها نشد. از طرفی هم به دلیل عدم ورود در این امور آسیب کمتری به فعالیت‌های معماری و شهرسازی رسانده‌ایم.

وی با اشاره به فعالیت‌های خود پس از آزادسازی خرمشهر از دست رژیم بعث عراق گفت: آن زمان برای بازسازی به آنجا رفتیم و الگوهای مناسبی برای سکونت مطرح می‌کردیم که بتواند شرایط مورد قبولی را برای زندگی اجتماعی فراهم سازد. اما گزارش‌هایی که پس از سه دهه از آزادسازی خرمشهر به دست ما رسید، نشان داد که به دلیل تغییر سیاست‌ها الگوهای در نظر گرفته شده برای آن مکان از فرصت‌های تولیدی به فرصت‌های مصرفی تبدیل شده است. به این ترتیب متوجه شدیم که جریان زندگی به کلی در آنجا تغییر کرده است.

احمدی ادامه داد: در دوره‌ای از تاریخ معماری پس از انقلاب جریان ساختارشکنی مطرح شد که در دیدگاه‌های معماری ایران هم وارد شد. با اینکه در همان دوره برخی از اساتید معماری با آن مخالف و سعی در جلوگیری از آن می‌کردند اما نمی‌توانستند جلو گسترش اطلاعات از سوی رسانه‌هایی را که روز به روز در حال پیش‌روی هستند بگیرند. به این ترتیب در آن دوره ساختارشکنی به دنیای معماری کشور ورود کرد.

وی افزود: معماری معاصر ایران طی چهل سال کنونی هم از نظر شهرسازی و هم از نظر معماری را می‌توانیم به وضوح در سطح شهر ببینیم.

این استاد دانشگاه افزود: در دوره‌‌ای پس از انقلاب ما با نگاهی انتقادی به مدرنیته روبه‌رو هستیم. نگاهی که به بحث پایداری با جنبه‌های تکنیکی توجه می‌کرد. در این میان گروه‌هایی هم ایدئولوژیک به آن نگاه می‌کردند و حرف از انقلابی برای ایجاد تحول به میان می‌آوردند که مقابله با نظام سرمایه‌داری بود.

احمدی در ادامه گفت: دیدگاه‌های پدیدارشناسانه نیز یکی دیگر از رخدادهای مربوط به معماری است. شاهد این موضوع هستیم که در چهار سال اخیر توجه ویژه‌ای به این موضوع می‌شود و نگاه‌ها به سوی کسانی معطوف می‌شود که از این زاویه به معماری می‌پردازند و به طبیعت ارزش و احترام بسیاری می‌گذارند.

 وی در پایان گفت: تاکنون تئوری خیلی مشخصی برای معماری ایران ارائه نشده است. اما برخی از معماران ایرانی با حساسیت بیشتری با توجه به موقعیت‌های زندگی خود اعم از سوابق تاریخی، اعتقادی، دینی و فرهنگی به این امور ورود کرده و پاسخ‌های محبوب‌تری را به دست آورده‌اند.

گفتنی است، نشست «شناخت جریان‌های تأثیرگذار در شکل‌گیری شهرسازی و معماری پس از انقلاب» به همت مرکز معماری اسلامی حوزه هنری با حضور جمعی از اساتید دانشگاهی، صاحب‌نظران، دانشجویان و کارشناسان معماری و شهرسازی برپا شد.