هنر ایرانی و فرهنگ اسلامی مبادی نوین گرافیک انقلاب

عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس در همایش «چهل‌چراغ هنر» با هدف بررسی هنر در چهل سالگی انقلاب اسلامی، با عنوان «چهل سال گرافیک انقلاب اسلامی ایران» به بررسی آن پرداخت.

به گزارش روابط عمومی مرکز تجسمی حوزه هنری، «محمد خزایی» می گوید : «با سقوط حکومت پهلوی در بهمن سال 1357و ظهور انقلاب اسلامی و در پی آن جنگ تحمیلی هشت ساله، شرایطی به وجود آمد که بسیاری از هنرمندان جوان آثار بدیعی در ارتباط با انقلاب و حماسه دفاع مقدس را در عرصه‌های مختلف این شاخه از هنرهای تجسمی به وجود آورند.

این شرایط سبب شد که هنرمندان با انتخاب این روش، یک تجربه نو را در آثار خود آزمودند و جایگاه ویژه‌ای را در هنر گرافیک معاصر، خصوصا طراحی پوستر، به خود اختصاص دادند. این نگاه همچنان به عنوان یک روش، جهانیان را به فرهنگ و هویت خویش ارجاع می دهد.»

وی هدف از این پژوهش را «بررسی شاخه‌های مهم و اثرگذار گرافیک انقلاب اسلامی»،«سیر تاریخی این هنر در طول چهل سال انقلاب» و «بیان و تحلیل عملکرد این هنر در طول انقلاب و بعد» را از اساسی‌ترین مباحث این پژوهش عنوان کرده است.

خزایی در همایش «چهل‌چراغ هنر» به بررسی گرافیک انقلاب با نگاهی به حدود هشتاد سال قبل پرداخت و گفت: قرن بیستم میلادی عصر ظهور جنبش‌ها و مکاتب مدرنیستی در نقاشی غرب است.

مکاتبی که از سنت‌های هنریِ گذشته می‌گریختند و تلاش می‌کردند بر پایه فلسفه و تفکر نوین، آثاری هنری متناسب با آن پدید آورند. در ایران و بیشتر کشورهای اسلامی بعد از دهه بیست خورشیدی مدرن‌گرایی به عنوان روحیه غالب در بیشتر حرکت‌های فرهنگی جامعه پذیرفته می‌شود و حتی حمایت نهادهای رسمی آن را تقویت می‌کند و این امر موجب پیدایش جریان‌هایی در عرصه هنرهای تجسمی می‌شود.

این استاد دانشگاه گفت: جنبش «سقاخانه» اولین تلاش هنرمندان معاصر در جهت جستجو و بهره‌گیری از صورت و ظاهر نقش‌ها، نمادها و نوشته‌های میراث ملی بود که با آشنایی زبان روز نقاشی شکل گرفت.

در روند شکل‌گیری «سقاخانه» توسط هنرمندان تجربه‌گرای معاصر، گروهی در آثارشان علاوه بر تصاویر سنتی، به خط نیز روی آورده و آن‌ را با این عناصر در آمیختند و به جلوه‌های جدید از هنر معاصر ایرانی ‌رسیدند. هرچند بیشتر آثارشان فاقد پیوند با ارزش‌ها و مفاهیم ذاتی هنر کهن بود و همین عدم درک باطن عناصر کهن ایرانی، باعث زوال زود هنگام این جنبش شد.

وی افزود: با ظهور انقلاب اسلامی در بهمن سال 1357 و در پی آن جنگ تحمیلی هشت ساله، شرایطی به وجود آمد که بسیاری از هنرمندان جوان آثار بدیعی با موضوع انقلاب اسلامی به وجود آوردند. در چنین شرایطی، هنرمندان بر اساس فضای معنوی همسو با فرهنگ اسلامی، کیان هنر انقلاب اسلامی را پی نهادند.

در حقیقت، هنر انقلاب اسلامی را بایستی یکی از دوره‌های درخشان هنر در تاریخ و فرهنگ ایران بشمار آورد. در این میان هنرهای تجسمی از موقعیت خاصی برخوردار است. هنرمندان این دوره با برداشتی ماهرانه از مبانی هنر کهن ایرانی‌ - ‌اسلامی، منطبق با مبادی نوین هنرهای بصری، از جمله در حوزه گرافیک پا به عرصه وجود نهادند.

این پژوهشگر ادامه داد: هنرهای تجسمی دوره انقلاب اسلامی در ابتدای امر، به خودی خود و بطور مستقل به وجود نیامده است. با مقایسه و بررسی آثار هنری، مشاهده می‌شود در بسیاری از موارد عناصر و الگوهای کهن و سنتی در آثار هنری این دوره حضور جدی دارد. از طرفی هم با روشی گزینشی با حفظ ویژگی‌های هنری خویش ضرورت توجه به هنر مدرن غرب که در فرهنگ معاصر رسوخ کرده را نادیده نگرفته‌اند. در این آثار نه آن شیفتگی بیش از حد نسبت به میراث گذشته دیده می‌شود و نه هجومی به هنر مدرن.

هنرمند با شناخت میراث هنری خویش، به هنر غرب نگاه می‌کند و با گزینش آن، خود را در جایگاه بازسازی میراث گذشته و به روز کردن آن قرار می‌دهد.

این پژوهشگر افزود: هنر گرافیک انقلاب اسلامی از مَنظرهای مختلف همچون سیر تاریخی، ساختار بصری، عملکرد، مشخصات و شیوۀ اجراء قابل بررسی است، هر چند همۀ موارد در حوصله این مقال نمی‌گنجد.

هنرمندان دفاع مقدس با لطافت معنوی، هنر حماسی رزمی خشک معمول جنگ‌ها را به سوی هنری حماسی‌ - ‌عرفانی سوق دادند.

خزایی اظهار کرد: آثار هنرهای تجسمی از نظر رنگ، فضا و معنا به تصویرگری صحنه حماسه عرفانی سالکان راه خدا تبدیل شد. این دوران پربار، نقش بسزایی در تمام ابعاد، هنر نوینی که در سال‌های بعد شکل گرفت، داشت. پوستر‌های دفاع مقدس بر خلاف پوستر‌های جنگ جهانی اول و دوم؛ خود به روشنی بازتاب شرایط معنوی حاکم بر جبهه‌هاست. موضوع بیشتر پوسترهای دفاع مقدس با حماسه عاشورا پیوندی خاص دارد. هنرمندان در آثار خود جلوه‌هایی از پیام و مفاهیم عاشورا را با درایت تمام در قالبی نمادین همچون کلام متجلی کرده اند.

وی گفت: موضوعات مهمی چون تقدس سرزمین‌های جنگی به مانند کربلا، جنگ بین حق و باطل، تشییع جنازه شهدا، وعده پیروزی، یاد اسراء، نماز، جهاد و شهادت در پوسترهای هشت سال دفاع مقدس به چشم می‌خورد.

خزایی گفت: بیشتر هنرمندان طراح پوسترهای دفاع مقدس، خود جوانانی بسیجی بودند و بی‌خبر از صحنه‌های رزم نبودند. در آن ایام این امر بسیار معمول بود که خود هنرمند اوقاتی را در جبهه‌ها حضور پیدا می‌کرد و در آنجا همچنان به فعالیت هنری ادامه می‌داد. بی‌شک زنده یاد ابوالفضل عالی را بایستی پیشتاز و علمدار طراحان پوسترهای دفاع مقدس دانست.

وی گفت: عالی از معدود هنرمندانی بود که گرافیک انقلاب و دفاع مقدس توسط او و به همراهی گروهی از هنرمندان جوان شکل گرفت. بسیاری از آرمان‌ها، ارزش‌ها و حماسه‌های دفاع مقدس، با پوسترهای این هنرمندان در تاریخ ثبت شد.

در این راه من و احمد قلی‌زاده، سید حمید شریفی، ناهید فراست، مجید قادری، مسعود قندی، مصطفی گودرزی، علی وزیریان او را همراهی کردیم.

این استاد دانشگاه گفت: در حقیقت یکی از مهم‌ترین عوامل شکل‏دهنده هنر ایران، در طول دوره‌های مختلف، حضور عناصر نمادینی است که ریشه در سنت و آداب معنوی دارد. حضور این شاخصه‌ها در آثار هنری با قوت و ضعف همچنان تا به امروز ادامه داشته است. با نگاهی به پوسترهای دفاع مقدس درمی‌یابیم که «نمادگرایی » در این آثار از جایگاه والایی برخوردار است که به عنوان یک روش، جایگاهی منحصربه‌ فردی، در هنرهای تجسمی خصوصا گرافیک دفاع مقدس به خود اختصاص داده است.

وی گفت: به عنوان مثال پوستر جمال آفتاب، که در آن صورت باطنی رزمنده‌ای در آب انعکاس یافته، نمادی از فلسفه وجودی شهید است که مثل خورشید روشنی بخش حیات ماست. در این دوره از عناصر نگارگری به عنوان عناصر نمادین استفاده می‌شد. به طور مثال در پوستر عروج، نقش درخت سرو، هاله نور و روبان، مفهوم نمادین نویی منطبق با مبادی هنر گرافیک ارائه می‌دهد.

این پژوهشگر در پایان افزود: هنر دفاع مقدس را بایستی یکی از دوره‌های درخشان فرهنگ و هنر در تاریخ انقلاب اسلامی ایران دانست.

هنرمندان این دوره با برداشتی ماهرانه از مبانی هنر کهن ایرانی‌ - اسلامی و منطبق با شرایط و امکانات روز، پا به عرصه وجود نهادند. پوسترهای دفاع مقدس فقط رنگ و شکل نیستند. هنرمندان با مهارتی فنی همراه با معرفتی معنوی توانستند بسیاری از مفاهیم و حماسه‌ها را در قالب آثار هنری ارائه نمایند. پوسترهای حماسه دفاع مقدس نه تنها حامل ارزش‌های معنوی هنر مقاومت؛ بلکه روزنه‌ای در امتداد میراث مصور حماسه معنوی کربلا هستند.