مدارس اسلامی پایدار

بررسی ابعاد پایداری در مدارس سنتی شهراسلامی
وحید پرهوده، دانشجوی دکترای تخصصی معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران
هانیه فدایی تمیجانی، دکترای معماری، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد رودهن
 

چکیده:
سرمنشاء شکل‌گیری شهرهای اسلامی مکانی مذهبی مانند بقعه متبرکه و یا در بیشتر موارد مسجد به عنوان خانه خدا و محل تجمع مسلمانان برای برگزاری مراسم مذهبی بوده است. با گردهم‌آیی مسلمانان در مکانی ویژه به نام مسجد، آن مکان علاوه بر کاربری عبادی، عملکردهای دیگری را نیز به خود اختصاص داده؛ عملکردهایی که در دین اسلام به عنوان اعمالی پراهمیت، نقشی متفاوت را در کنار مسائل مذهبی ایفا می‌کنند. عملکردهایی چون بحث و وعظ که ابتدا در اطراف هر ستون از شبستان مسجد محفلی ایجاد می‌کرد، با گذشت زمان به ایوان‌ها و رواق‌های مساجد کشیده شد و در نهایت فضای مجزایی را به نام مدرسه به خود اختصاص داد که با اقتباس از همان الگوی فضایی مسجد به عنوان الگویی پاسخگو، عملکردی دیگرگونه را با تداعی همان فضای عبادی در شهر اسلامی پایه‌ریزی کرد. مدارسی چون مدرسۀ خان شیراز، مدرسۀ چهار باغ اصفهان، مسجد مدرسۀ آقا بزرگ کاشان را می‌توان از این نمونه دانست.

در دهه‌های اخیر، نیاز گسترده به آموزش و پرورش در ایران موجب ایجاد مدارس بسیاری شده و به موازات رشد آموزش، الگوهای سنتی کالبد مدارس دچار تحولات و دگرگونی‌های بسیاری شده است. مدارس سنتی ایرانی بسان دیگر فضاهای معماری سنتی فضاهایی پایدار بوده که توانسته‌اند پاسخگوی نیازهای کاربردی و محیطی در طول سالیان بسیار باشند و این مهم به ویژه در معماری سنتی مناطق گرم و خشک که سطح وسیعی از این سرزمین را در بر گرفته است، آشکارا خودنمایی می کند. لیکن در روزگار معاصر، این الگوهای سنتی فرصت انطباق با شیوه های نوین آموزشی را نیافته و در جدال نابرابر میان سنت و نوگرایی رو به قهقرا رفته‌اند. هدف از این نوشتار، بازشناسی مدارس سنتی  از دیدگاه پایداری بوده تا بدین وسیله بتوان با بهره گیری از میراث گذشتگان به الگوهای مطلوب در طراحی مدارس امروزی به عنوان یکی از عناصر مهم و تاثیرگذار در شهر اسلامی دست یافت. روش تحقیق اتخاذ شده در این نوشتار مبتنی بر مطالعات متون و استفاده از اسناد تصویری در بستر مطالعات کتابخانه‌ای و به صورت  توصیفی- تحلیلی خواهد بود.

واژه های کلیدی: 
معماری پایدار، پایداری، فضای آموزشی، مدارس سنتی

مقدمه:
در دنیای امروز همگام با تغییرات اجتماعی، اقتصادی و پیشرفت‌های علمی و فن‌آوری موضوع توسعه پایدار به عنوان یکی از اصلی‌ترین معیارها در طراحی فضاهای آموزشی در آمده است. بحث توسعه پایدار که امروزه تمام جوامع علمی را به خود مشغول داشته در سه بخش پایداری اقتصادی، اجتماعی و محیطی مطرح شده که در سال‌های اخیر مبحث جدیدی تحت عنوان پایداری فرهنگی هم بدان افزوده گشته است. مدل چهارپایه‌ای توسعه پایدار که در سال 2001 توسط جان هاوکس استرالیایی طراحی شده  جای مدل‌های پیشین را گرفته است و اذعان می‌دارد که فرهنگ نیز همچون دیگر پارادایم‌های توسعۀ پایدار، دارای جایگاه ویژه‌ای می‌باشد (تصویر1).

تصویر1: مدل چهارگانه توسعه پایدار توسط جان هاوکس

تاریخ گذشته این سرزمین حاکی از آن است که به پایداری به عنوان رویکردی اساسی در طراحی فضاهای سنتی ایرانی نگریسته شده و این مهم به ویژه در معماری فضاهای آموزشی خودنمایی می‌کند. نخستین مرا کز آموزشی مساجد بودند که آموزش را با ترویج دین الهی برابر دانسته و تا مدت‌ها محیط مساجد مانع ورود مسایل غیردینی به برنامه‌های آموزشی غیرعمومی بود. بعدها با توسعه مباحث آموزشی که موضوعات علمی را دربرمی‌گرفت، ضرورت ایجاد مراکز آموزشی مستقل همگانی مطرح شد. ساختار کالبدی مدارس همانند دیگر ابنیه سنتی ایرانی، متشکل از حیاط مرکزی با چهار ایوان واقع در انتهای دو محور متعامد می‌باشد. آرایش حجره‌های محل اقامت دانشجویان همراه با ایوانچه‌های جلوی آنها جهت مناظرات و مدرس‌ها به عنوان کلاس آموزشی در اطراف یک حیاط مرکزی سرسبز به عنوان یک الگوی معماری پایدار مطرح شده که مطالعه دقیق می‌تواند اصولی را جهت استفاده در طراحی مدارس امروزی بدهد. از آنجایی‌که معماری ایران در طول زمان دچار گسست شده و نتوانسته ریشه‌های خود با گذشته حفظ کرده و سینه به سینه انتقال دهد، هدف اصلی این پژوهش، معرفی معیارهای اصلی در پایداری مدارس سنتی و امکان بهره‌گیری از آنها در طراحی مدارس امروزی است. ساختار کلی این نوشتار از چهار بخش کلی تشکیل شده است.

-    بررسی توسعه پایدار و ابعاد آن
-    بررسی ابعاد پایداری در معماری  مدارس سنتی
-    باز خوانی نمونه‌هایی از مدارس سنتی شهرهای اسلامی
-    بازآفرینی اصول توسعه پایدار در نمونه‌ای از فضاهای آموزشی معاصر

توسعه پایدار[1]و ابعاد آن:
توسعه پایدار به معنی راه‌حل‌هایی در مقابل الگوهای فانی، کالبدی، اجتماعی و اقتصادی توسعه است که بتواند از بروز مسایلی همچون افزایش بی رویه جمعیت، بی عدالتی و پایین آمدن زندگی انسان‌ها جلوگیری کند (مفیدی،1382). این تعریف به خوبی نمایانگر ابعاد اجتماعی، اقتصادی، محیطی و فرهنگی در این توسعه می‌باشد.

1-1-  پایداری اجتماعی[2]:
پایداری اجتماعی، ظرفیت تغییر و هماهنگی با شرایط نوین را دارا بوده و یک نظام مبتنی بر پایداری اجتماعی توانایی کنترل و ساخت مصالح و منابع را دارا بوده و در برابر مشکلات احتمالی خاصیت انعطاف پذیری از خود بروز می دهد( مارک روسلند2005). به اختصار می توان جامعه پایدار را جامعه ای با سیستمهای منسجم، یکسان، متنوع و دموکرات برای بر آورده ساختن نیازهای اشخاص دانست.

1-2- پایداری اقتصادی[]3]:
پایداری اقتصادی اصطلاحی است برای مشخص ساختن راهبردهای گوناگون جهت برخورداری انسان‌ها از منابع طبیعی با بهترین بازدهی، در واقع توسعه اقتصادی پایدار را می‌توان توسعه‌ای بر پایۀ اقتصاد محلی و متکی به خود دانست که به اکوسیستم‌های جهانی و رفاه اجتماعی آسیبی وارد نمی‌سازد. در این توسعه افراد در جستجوی راهبردهایی کل‌گرا هستند.

1-3- پایداری محیطی[4]:
توسعه پایدار محیطی توسعه‌ای است که نیازهای عصر کنونی را بدون لطمه زدن به توانایی‌های نسل آینده تامین کند در این بعد از پایداری، هدف اصلی بهبود کیفیت زندگی انسان در چارچوب ظرفیت برد اکوسیستم‌های حامی بوده و سلامت انسان و نظام اکولوژیکی را در بلند مدت بهبود می‌بخشد (سفلایی1382).

1-4- پایداری فرهنگی[5]:
پایداری فرهنگی به تدریج از بطن پایداری اجتماعی ظاهرشده و هدف آن احیا و حفاظت از هویت و فرهنگ انسانی است. در یک نظام فرهنگی پایدار، تغییرات به شکل هدایت شده و در روندی سازگار با ارزش‌های فرهنگی آن جامعه می‌باشد.

2- اصول معماری پایدار:
یک بنا تابع ویژگی‌هایی است که آنرا در زمرۀ بناهای پایدار به شمار می‌آورد. این اصول پایداری که با خصوصیات معمارانه یک مدرسه سنتی مورد بررسی تطبیقی قرار خواهد گرفت بدین شرح است:

2-1- اصول پایداری اجتماعی در معماری:
2-1-1- انعطاف‌پذیری:
انعطاف‌پذیری به طور عام به قابلیت تغییر در اشیا و اجسام گفته می‌شود. انعطاف‌پذیری فضایی و ساماندهی فضای انسان ساخت و تغییر آن برای دستیابی به شرایط، نیازها و کاربست‌های جدید است( عینی فر،1382). در برخی فضاها، ساماندهی به گونه‌ای است که الگوهای رفتاری را در زمان‌های مختلف بدون نیاز به تغییرات کالبدی تامین می‌نماید. به چنین فضاهایی فضای چند منظوره گفته می‌شود (عینی فر،1382). ساخنار کالبدی بسیاری از فضاهای سنتی در مناطق گرم و خشک، نظیر مسجد، کاروانسرا و مدرسه به شکلی یکسان مبتنی بر درونگرایی و چهار ایوانی بوده است که هر یک از این بناها به تناسب کابری‌های خاص خود تغییرات اندکی یافته‌اند، لذا یک الگوی درونگرای واحد توانسته خود را متناسب با نیازهای افراد هماهنگ گرداند. علاوه بر این، بسیاری از مدارس سنتی چون مدرسه آقابزرگ کاشان و امام خمینی یزد، دارای کابری مسجد و مدرسه به شکل توامان بوده که همراه با حجره‌های طلاب که دارای کارکرد خوابگاه‌های امروزی است، نشان از چند عملکردی بودن مدارس سنتی دارد. این چند عملکردی بودن نه فقط در کلیت مدرسه بلکه بسیاری از فضاهای آن به چشم می‌آید. به عنوان مثال ایوان در مدارس سنتی نه تنها فضایی ارتباطی با کارکرد سرمایشی است بلکه فضایی جهت برگزاری سمینارها نیز بوده است. از دیگر ویژگی‌های انعطاف‌پذیری مدارس، می‌توان به افزایش و کاهش کمی و یا تفکیک و تجمیع فضاها بدون تغییر در مساحت آنها اشاره نمود. از آنجایی که فضاهای آموزشی همچون دیگر فضاهای معماری سنتی ایرانی بر پایه نظام مدولار، «پیمون» بنا نهاده شده‌اند، لذا افزایش و کاهش کمی در آنان میسر می باشد.

2-1-2- رفاه و امنیت اجتماعی:
از دیگر موارد مورد توجه در مدارس سنتی، بحث رفاه و امنیت افراد مطرح است. طراحی مدارس سنتی به گونه ای است که علاوه بر تامین رفاه و آسایش جسمانی ساکنان، مو جب حفظ حریم و آسایش و امنیت روحی در آنان نیز می‌شود. درونگرایی بنا، عدم دید و ارتباط مستقیم حجره‌ها با خارج و دسترسی غیر مستقیم به بنا از طریق هشتی و دالان موجب ایجاد حریم و امنیت برای کاربران داخل بنا می شود. همچنین استفاده از گیاهان سبز و آبنما در داخل حیاط مدرسه سبب کاهش فشار عصبی و بهبود سلامت روان در اشخاص  می شود.

2-1-3- دموکراسی:
یکی از اصلی ترین اصول در معماری سنتی ایرانی که طراحی مدارس هم از این قاعده مستثنی نیست، اصل دموکراسی یا همان مردم واری است. مردم واری به معنای ساخت بنا متناسب با  مقیاس و نیازهای انسانی است. در طراحی مدارس سنتی، ابعاد فضاها و حتی آرایه های آنها متناسب با نیاز افراد بوده است. در داخل حجره ها پستوهای کمرپوش برای طبخ غذا و نهادن اثاثیه اضافی و نورگیری گویای مردم واری در مدارس سنتی ایرانی است.

2-2- اصول پایداری اقتصادی در معماری:
2-2-1- تناسب با نیازها و پرهیز از بیهودگی:
در فضاهای سنتی آموزشی از حداقل فضا حداکثر استفاده شده است. طراحی فضاهای سنتی آموزشی متناسب با نیازهای پایه و اساسی[6] افراد ونه بر پایه خواسته های [7]ایشان بنا شده است. فی المثل، حجره های مدرسه خان شیراز ، فضاهایی کوچک به همراه ایوانچه و پستو متناسب با نیازهای اصلی آنها و بسان یک آپارتمان کوچک برای طلاب بوده اند که علاوه بر برآورده کردن نیازهای اصلی طلبه، موجب یادگیری، قناعت و صرفه جویی در وی شده و نیز گرمایش این فضاها در زمستان کم هزینه و امکان پذیر بوده است.

2-2-2- استفاده از مصالح بوم آورد:
اصلی ترین مصالح به کار رفته در مدارس سنتی ایرانی آجر و کاشی می باشند که در اقلیم گرم و خشک که تعداد زیادی از مدارس در آن واقعند به آسانی فراهم آمده، به آسانی قابل تعویض بوده و نیاز به هزینه های اضافی چون انتقال به محل را مرتفع ساخته اند.

2-3- اصول پایداری محیطی در معماری:
2-3-1- هماهنگی با اقلیم: در مدارس سنتی هماهنگی و همخوانی بنا با اقلیم از این نکات قابل تامل است:
2-3-1-1- اتصال مدرسه به ابنیه دیگر و به حداقل رسیدن سطوح خارجی آن موجب می‌شود تا بنا انرژی لازم را برای مدتی طولانی تر در خود ذخیره سازد، مثال بارز در این مورد مدرسه چهار باغ اصفهان می‌باشد که به کاروانسرای مادر شاه و بازار متصل شده است(تصویر2).
 

تصویر2: اتصال مدرسه چهار باغ اصفهان به بازار و کاروانسرای مادر شاه

-3-1-2- درونگرایی  و آرایش فضاها حول یک حیاط مرکزی، حیاط مرکزی علاوه بر سازماندهی فضایی به عنوان یک فضای سرمایشی در اقلیم های گرم و خشک کاربرد دارد. این فضا در طی روزهای گرم ایجاد سایه نموده و شب هنگام، هوای گرم بالا رفته و به تدریج به وسیله هوای خنک شب که در بخش بالایی حیاط وجود دارد جایگزین می شود. کاشت درختان و گیاهان در داخل حیاط مرکزی موجب  کاهش گرد و غبار، درجه حرارت در اطراف بنا و سرعت بادهای نامطلوب می شود. از دیگر راهکارهای سرمایشی در داخل حیاط مرکزی فضاهای آموزشی می توان به گودال باغچه اشاره کرد که علاوه بر تأمین خاک مورد نیاز خشت های استفاده شده در بنا، امکان دسترسی به آب قنات را هم فراهم کرده است. از نمونه های مدارس دارای گودال باغچه می توان به مدارس آقابزرگ کاشان و امام خمینی یزد اشارت داشت (تصویر3)

تصویر3: استفاده از گودال باغچه در مدرسه آقابزرگ کاشان

-3-1-3- استفاده از راهکار های سرمایشی غیر فعال نظیر استفاده از فضاهایی چون ایوانچه، ایوان و گنبدخانه برای ایجاد کوران درمدارس و نیز استفاده از بادگیر به عنوان یک المان سرمایشی غیر فعال در برخی از مدارس(تصویر4)

تصویر4: استفاده از بادگیر در مدرسه ابراهیم خان کرمان

-3-2- کاهش استفاده از سوخت‌های فسیلی واستفاده از مصالح تجدید پذیر:
با استفاده از فرمهای درونگرا، تناسبات منطقی و استفاده از راهکارهای سرمایشی غیر فعال نیاز به سوختهای فسیلی در مدارس سنتی کاهش می‌یابد. نیزمصالح مورد استفاده در این مدارس مصالح بنایی و عمدتا آجر می باشند که جزء مصالح بوم آورد و تجدید پذیر در این مناطق بوده و به دلیل ظرفیت حرارتی بالا به صورت عایق در این بناها عمل می کنند.

2-3-3-  هماهنگی بنا با سایت:
معماری مدارس ایرانی همچون دیگر ابنیه سنتی در این سرزمین معماری ارگانیک بوده و ابنیه در نهایت مطابقت و همخوانی با سایت بنا شده اند. ساختار بنا  حیاط مرکزی و نظم هندسی درونی است که در توده ای نامنظم و هماهنگ با سایت قرار گرفته اند(تصویر5).
 

تصویر5: مدرسه امام خمینی یزد،حجم نامنظم بیرونی متناسب با سایت ساختار منظم و منسجم درونی را در بر گرفته است.

-4- اصول پایداری فرهنگی در معماری:
مدارس سنتی دارای هویت می باشند زیرا که انسان توانسته در آنها به عنوان موجودی عینی فعالیت کرده و ادراکات ناشی از آنها را با پیشینه فرهنگی ذهن خویشتن تطبیق دهد. الگوی چهار ایوانه این مدارس شخصیت عملکردی بنا را با هویت وحدت گرا و هماهنگ آن پیوند زده و از این طریق  روحیه وحدت در کثرت و سازگاری روح اسلامی را در کالبد معماری ایرانی به نمایش می گذارد. نیز این الگوهای کالبدی در طی چند صد سال با روندی مستمر و بدون شتاب متناسب با ارزشهای فرهنگی، معنوی جامعه گام برداشته است. از اینرو در طراحی این فضاها در طول تاریخ تغییر آنچنانی صورت نگرفته و حس تعلق خاطر انسان به مدارس سنتی محفوظ مانده است. (جدول1- خلاصه اصول پایداری در معماری مدارس سنتی شهر های اسلامی)

جدول1- انواع پایداری و موارد آن

- نمونه مدارس سنتی :
3-1- مدرسه خان شیراز :
مدرسه خان از جمله بناهای مدارس معروف و بزرگ علوم فقهی دوران صفویه می باشد که در محله اسحاق بیگ شیراز واقع گردیده است. معمار بنا استاد حسین شماع شیرازی است. این مدرسه بدلیل واقع شدن در وسط باغی بزرگ که امروزه از بین رفته خنک بوده و همچنین این باغ پیرامون مدرسه و جای دنجی برای مطالعه و استراحت بوده است.

دراین مدرسه پایداری محیطی با  توجه به قرارگیر شهر شیراز در منطقه گرم و خشک رویکردهایی چون قرارگیری حجره ها در اطراف حیاطی مملو از درختان نارنج که با ارتفاع پایین خود باعث نگهداری و انتقال رطوبت به وجود آمده توسط حوض آب بزرگی که در وسط حیاط قرار گرفته به حجره ها می شوند و همچنین به واسطه رواقی که مابین حجره ها و حیاط  قرار دارد سایه مناسب را بر روی سطوح دیوارهای حجره ها برای جلوگیری از تابش آفتاب در فصول گرم تعبیه نموده است.

در تناسب با نیازها و پرهیز از بیهودگی در این مدرسه حجره ها دارای یک ایوانچه و دارای فضایی متناسب برای یک نفر همراه با یک پستو است که دارای انبار، کتابخانه و کمر پوش یا نیم اشکوب می باشد. اندازه حجره ها چیزی در حدود ۳٫۳۰*۳٫۶۲ متر است که به راحتی گرم می شده است. مصالح مورد استفاده نیز همچون بناهای دیگر در منطقه گرم وخشک، آجر و خشت می باشد که توسط کاشی کاری زیبای هفت رنگ زینت داده شده است.
 

 تصویر 6- پلان مدرسه خان شیراز تصویر  7- نمایی از حیاط و حوض وسط مدرسه خان                                     
 

یکی دیگر از ویژگی های این مدرسه که به عنوان راهکاری در جهت پایداری فرهنگی و اجتماعی مد نظر قرار گرفته است به کار گیری اعداد مقدس در ساخت عناصر مختلف آن است به عنوان مثال تعداد حجره های آن ۹۲ عدد است که به حروف جمل اسم مبارک حضرت محمد (ص) است. مدرسه دارای پنج مَدرَس ( محل تدریس ) به نیت عدد مقدس پنج تن (ع ) بود. یکی از این مدرس ها متعلق به ملاصدرا و چهار مدرس دیگر برای سایرین بود. مانند هر مدرسه، دارای یک مسجد است. این مسجد دارای 12 راهرو به نیت 12 امام است. مجموعه دو اتاق موجود در این مدرسه در کنار اتاق های درس خارج، در جمع عدد 14 را به نیت چهاردهمعصوم ( ع )  تشکیل می دهد. با جمع عناصر دیگر، عدد 110 که به حروف ابجد ( جمل) اسم حضرت علی( ع ) را تشکیل می دهد به دست می آید. با افزودن چهار اتاق شامل اتاق گاه ( زمان ، وقت ) شناسی ، اتاق خادم ، اتاق چراغ دار و اتاق مؤذن ، مجموعاً عدد 114 به دست می آید که برابر با تعداد سوره های قرآن مجید است. (پیرنیا،1374)

3-2- مدرسه آقا بزرگ کاشان :
آقابزرگ، مسجد و مدرسه‎ای بزرگ و باشکوه در کـاشان، منصوب به ملامهدی نراقی ملقب به آقابزرگ که به هزینة مردی نیکوکار به نام حاج‎محمدتقی خــانبان و پسرش در نیمه سده 13ق/19م، مقارن با پادشاهی محمّدشاه قاجار (د 1264ق/1848م) ساخته شده است. این مسجد و مدرسه در محدوده تاریخی و بافت کهن شهر، مجـــاور بقعه خواجه تاج‎الدین و در محله‎ای به همین نام بنا گردیده است.

به نظر می‎رسد که این مجموعه بنا به رویِ آثار به جای مانده پس از زلزله 1192ق/1778م یا دوره‎های گذشته ســــــاخته شده بــــــاشد، بخصوص شبستان 40 ستون شمالی مسجد که احتمالاً پیش از احـــــداث گنبدخـانه بر روی بقایای خانقاه، مسجد، مقبره و مدرسه خواجه ‎تاج‎الدین (متعلق به اواسط سده 9ق/15م) ساخته شده است. تلفیق این شبستان بـــا مسجد و مدرسه‎ای که بعداً در کنار آن ایجاد گردید، یکی از زیباترین و بهترین نمونه‎های ایجــــاد هماهنگی و اتصال دو بنا در کنار هم است.
 

   تصویر 8- پلان مسجد-مدرسه آقابزرگ کاشان    تصویر 9- نمایی از حجره ها و مسجد مسخد-مدرسه آقابزرگ

مواردی که در این مدرسه به عنوان راهکارهایی برای پایداری محیطی استفاده شده است را می توان به عنوان مثال در ایجاد لایه های مختلف عملکردی در آن نام برد مثلا صحن مرکزی که این صحن در دو طبقه و مشتمل بر دو حیاط فوقانی و تحتانی (گودال باغچه) است. صحن فوقانی (بام مدرس و حجره‎ها) مهتابی مانندی است که از شرق و غرب با دو دیوار مـــرکب از جرز و طاق‎نما محصور شده و از شمال به مهتابی (بام چهل‎ستون) می‎پیوندد و از جنـــوب به ایوان مسجد راه می‎یابد. گودال باغچه از شرق و غرب به 10 حجره، و از جنــوب به 2 حجره (در دو سوی) و یک مدرس در وسط و چند اطـــاق و انبار در دو کنج جنوب غربی و شـــــــرقی، و از شمـــــــال به شبستان شمالی و سرداب زیر آن منتهی می‎گردد. این سرداب به‎وسیله هواکشهایی افقی و عمودی به 2 بـــادگیر در دو قسمت شبستان شمــــــالی راه می‎یابد و شبستان بدین‎سان تهویه و تبرید می‎شود. در پاره‎ای از اوقات اختلاف درجه حرارت سرداب با حیاط فوقانی به 20 تا 25 درجه سانتیگراد می‎رسد.
 این استفاده بهینه از انرژی باد و همچنین کاهش سطوح بیرونی در مواجهه با گرمایش تابشی خورشید و همچنین استفاده از باغچه های متعدد در حیاط زیرین در جهت نگهداری رطوبت حوض موجود در آن باعث به وجود آمدن شرایط بسیار مطلوبی برای اقامت طلاب در طبقه زیرین گردیده است.
 

تصویر 10- نمای ورودی و گودال باغچه مسجد-مدرسه آقابزرگ کاشان

همچنین بردن قسمت اعظمی از بنا به درون زمین و استفاده از خاک برداشت شده از آن در ساخت بقیه ابنیه به ویژه شبستان و گنبد آن و استفاده از مصالح موجود در محیط مانند خشت و آجر که هزینه های حمل و نقل را به حداقل ممکن رسانده است به عنوان رویکرد پایداری از جنبه اقتصادی در این مجموعه محسوب می گردد که امروزه به عنوان یکی از مباحث روز در به وجود آوردن ساختمان هایی با مصرف حداقل انرژی می باشد که در فرآوری مصالح به وجود آورنده آن بنا حداقل انرژی و هزینه صرف شده باشد.

به وجود آوردن دو مجموعه پر اهمیت شهری مثل مسجد و مدرسه در کنار هم از دیرباز در شهرهای اسلامی رایج بوده است اما این بار این دو مجموعه در مسجد و مدرسه آقابزرگ کاشان نه در کنار هم، بلکه در درون یکدیگر با حفظ استقلال عملکردی به وجود آمده اند به گونه ای که ارتباط  مستمر و روزانه هرکدام از آن دو در حیات و پویایی دیگری تاثیر بسیار مطلوبی گذاشته که این مهم را از زنده بودن این مجموعه پس از گذشت بیش از 150 سال از بنای آن می توان دریافت که به عنوان یکی از هوشمندانه ترین راهکارهای پایداری اجتماعی می توان از آن یاد کرد.

4- باز آفرینی الگوی مدرسه ایرانی در روزگار معاصر: مدرسه امام صادق(ع) در تهران(عالی مدیریت)
مدرسه عالی مدیریت، دانشگاه امام صادق کنونی که در سال1349 توسط نادر اردلان طراحی گردیده می تواند به عنوان الگویی موفق جهت آفرینش باغ و مدرسه ایرانی چه از لحاظ کالبدی و چه از دیدگاه مفهومی باشد. اردلان این بنا را با الهام از مدارس سنتی و باغ فین طراحی کرده است. طراحی بنا به صورت درونگرا ، در اطراف یک باغ مرکزی چهارایوانی  با دو محور عمود برهم صورت گرفته که همانند باغهای ایرانی به جز محور طولی و عرضی سایر بخش ها توسط درختان پوشیده شده است. ساختمان کتابخانه ملهم از کوشکهای چلیپایی و در محل تقاطع دو محور اصلی باغ  به صورت مرتفع و مشرف به باغ واقع شده است.
 

تصویر 11: پلان مدرسه مدرسه امام صادق(ع) (عالی مدیریت)      تصویر 12- قرار گرفتن مدرسه امام صادق(ع) در باغ

 جداره این باغ با حیاط مرکزی وسیع در برگیرنده حجره های دانشجویان بوده که به دور حیاطی دنج و کوچک در دو ضلع شمال و جنوب بنا قرار گرفته اند. این ترکیب فضایی حیاط های گوشه دار در مدارس چهار باغ  و صدر در اصفهان قابل مشاهده می باشد. همچنین وجود مدرس ها و انتظامشان در دو طرف سرسرای ورودی، یادآور برخی مدارس قرن نهم هجری است که مدرس در کنار ورودی اصلی بنا واقع گشته است و این چنین پیوند ملموس وآشنا با کالبدهای مانوس گذشته درعین به کارگیری نقاط حسن آن ها، چون توجه به اقلیم در به کارگیری مصالح و همچنین فرم اصلی بنا،توجه ویژه به ارتفاع داخلی ابنیه برای کاهش مصرف انرژی و همچنین سلسله مراتبی کردن عملکردهای گوناگون در مکان های مختلف باعث به وجود آمدن پایداری محیطی و اقتصادی به صورت توامان در این پروژه گردیده است.

انتظام بخشیدن به فضاهایی مخصوص اقامت دانشجویان به دور حیاطی کوچک و دنج، و سپس باز‌شدن دروازه‎ای از این مجموعه کوچک به محوطه اصلی، سبب می‎شود که ارتباط میان فضاهای اقامتی و محوطه اصلی واجد سلسله مراتبی شود. به بیان دیگر، حجره‎ها مستقیماً با محوطه اصلی مربوط نیستند بلکه حیاط‌های کوچک را واسطه این ارتباط قرار می‎دهند. ترکیب فضایی یاد شده را می‎توان در حیاط‌های گوشه‎ای مدرسه‌های چهارباغ و صدر اصفهان مشاهده کرد. این سلسله مراتب سبب خصوصی‎تر شدن محیط حجره‎های مسکونی می‎گردد و حسی از اتحاد و خویشاوندی میان افراد درون هر حلقه به وجود می‌آورد و این امر ناخودآگاه باعث به وجود آمدن حس تعلق فضایی برای دانشجویانی که برای چند مدتی در آن حجره ها اقامت دارند می شود حسی که یکی از بزرگترین اهداف معماری به ویژه دربحث پایداری اجتماعی می باشد.

        تصویر 13-نوع قرارگیری حجره ها،کتابخانه و کلاس های درس در مدرسه امام صادق(ع)

طرح تحلیلی 1- تفسیری از سازماندهی مجموعه در طرح حیاط میانی، وجود دو محور متعامد طولی و عرضی و ساختمان‌هایی که در طرفین این محورها استقرار یافته‌اند، نشان از الگوی «چهار ایوانی» در انتظام فضایی این مجموعه دارد.

طرح تحلیلی 2- تفسیری از سازماندهی مجموعه با توجه به اینکه دو ساختمان ورودی و مدرس‌ها در دو سوی محور طولی حیاط اهمیتی بیشتر از دو بنای طرفین محوری دارند، می‌توان در انتظام فضایی این مجموعه به انتظام «دو ایوانی» نیز قائل شد

طرح تحلیلی 3- تفسیری از سازماندهی مجموعه وجود کتابخانه در میانه حیاط که عنصری بسیار بزگ و پراهمیت است، الگوی سومی را نیز در انتظام فضایی این مجموعه مطرح می‌کند: الگوی «تک ایوان و کوشک.»

حیاط‌های کوچکی که از پسِ جدارة باغ هویدا می‌شوند، حجره‌های دانشجویان را بر گرد خود دارند. گویی این حیاط‌ها باغ اصلی را به میان حجره‎ها می‌کشانند. دروازه‎ها تداوم فضاییِ یاد‌شده را تنظیم، و بر «تفکیک آحاد درعین پیوند آنها» دلالت می‎کنند  اصلی که ریشه‌های عمیقی در سازماندهی فضاهای سنّتی دارد.

در جدول زیر مقایسه ی تطبیقی الگوهای معماری پایدار بین دو مدرسه سنتی خان شیراز و آقا بزرگ کاشان و مدرسه امام صادق(ع) به عنوان مدرسه ی جدیدی که با الگوهای سنتی احداث شده ارائه گردیده است.
 

جدول2- مقایسه ی تطبیقی الگوهای معماری پایدار بین دو مدرسه سنتی خان شیراز و آقا بزرگ کاشان و مدرسه امام صادق(ع)

نتیجه گیری:
مدارس سنتی ایرانی به عنوان یکی از ارکان های مهم و پایه ای شهر اسلامی، الگو های جاودانه ای از معماری پایدار را در خود جای داده است به گونه ای که از جنبه های گوناگون در ارتباط مناسب با زمان و مکان، احتیاجات و نیازهای خود بوده وپیوسته ارتباط پویایی را با ارسن های شهری دیگر مانند مسجد برقرار ساخته است.

پایداری که در الگوهای مدارس سنتی ایرانی به کار گرفته می شده در همه جنبه ها مثل فرهنگی، محیطی، اقتصادی و اجتماعی باعث به جریان انداختن حیاتی دائمی برای این عنصر مهم شهر اسلامی گردیده است به گونه ای که امروزه نیز با وجود تغییرات اساسی در الگوهای رفتاری، همچنان زنده و پویا می باشند.