دیدن و دوباره دیدن؛ یادداشتی به احترام استاد باقر آیت‌الله‌‌زاده شیرازی
جمع‌آوری: فرناز فرجی. دانشجوی مرمت شهری دانشگاه تهران
«مرمت بیش از آنکه یک حرفه باشد، ترضیه‌ی روح است و طلب رضای خداوند. مرمت، اقدامی است که رابطه‌ی میان اثر و مرمتگر( انسان) را مشخص می‌سازد. مرمتگر، انسانی است متخصص و هنرمند که نگاه عمیق به تاریخ دارد و مهم آنکه امروزی است و انسان معاصر. او را عشق به تاریخ، هنر و بالاتر از همه انسان به این کار کشانده است.»[۱]
چند جمله‌ی بالا کامل‌ترین توصیف از شخصیت و نگرش دکتر باقر آیت‌الله زاده‌شیرازی در طول دوران حیات و فعالیت هایش است. شناخت شخصیت و زندگی استاد به حق سخت است و تنها با خواندن چند نوشته از دوستان و شاگردان، مخصوصاً برای آن دسته از افرادی که با وی همکلام نشده یا در مجلسی در حضور ایشان نبودند، میسر نیست. بنابراین به ناچار باید «دیدن و خوب دیدن» آثار و فعالیت‌های به جای مانده از ایشان را، همانطور که خود به نگریستن بنای تاریخی تاکید داشت، آموخت. دکتر باقر آیت‌الله زاده شیرازی ،مرمتگر و کارشناس، معلم و پژوهشگر عرصه‌ی تاریخ معماری و فرهنگ ایران، در طی سال‌های حیات خود فعالیت‌های بسیاری را در زمینه‌ی مطالعه و مرمت ابنیه و بافت‌های تاریخی پیش برد و نقشی موثر در بنیان و ترویج مرمت علمی و نوین بناها، آثار و محوطههای تاریخی در ایران ایفا کرد.
دکتر شیرازی در سال ۱۳۱۵ خورشیدی در خانواده‌ای فرهیخته و مذهبی چشم به جهان گشود. وی تحصیلات خود را در دبیرستان دارالفنون و کارشناسی ارشد پیوسته‌ی خود را در دانشگاه تهران به اتمام رسانید و دکتری تخصصی خود را در زمینه‌ی مرمت و مطالعه‌ی ابنیه و بافت‌های تاریخی از دانشکده‌ی معماری دانشگاه رم با رساله‌ی «پروژه احیای بازار اصفهان- مرکز کهن تجاری و فرهنگی شهر» اخذ کرد.
افراد بسیاری در طول دوران تحصیل و کار حرفه‌ای مرحوم شیرازی نقش موثری داشتند که از بارزترین ایشان می‌توان به استاد پیرنیا ، دکتر ده آنجلی[۲]که استاد راهنمای رساله‌ی دکتری وی بود، دکتر هوشنگ سیحون، استاد و همکار ایشان، اوژنیو گالدیری[۳]، معمار و مرمتگر ایتالیایی و نماینده‌ی موسسه‌ی ایزومئو در مرمت ابنیه اصفهان در دهه‌ی شصت و مرحوم عباس بهشتیان که در ابتدای راه حرفه‌ای‌اش که عهده‌دار ریاست دفتر فنی حفاظت آثار باستانی اصفهان بود آشنا شد و در معاشرت با وی تجارب بسیاری آموخت.
یکی از برجسته‌ترین فعالیت‌های حرفه‌ای استاد بنیان‌گذاری و مدیریت سازمان میراث فرهنگی کشور بود که به اعتقاد ایشان، سازمان میراث فرهنگی ماهیتی کارشناسی دارد و شئون حاکمیتی و حفاظتی و معرفی میراث فرهنگی فرع بر شان کارشناسی سازمان است و با تغییر ساختار سازمان، وجه‌ی کارشناسی آن تضعیف شده است. فعالیت‌های برجسته‌ی دیگر وی عبارتند از: رئیس دفتر فنی سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران در استان اصفهان ۱۳۵۸–۱۳۴۶ و تلاش در ثبت سه اثر نخست ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو در سال ۱۳۵۸، رئیس و عضو هیئت موسس موسسه‌ی ایکوموس، بنیان‌گذاری مرکز آموزش عالی میراث فرهنگی، مسئول، مدیر مسئول و عضو هیئت تحریریه‌ی فصلنامه‌ی اثر، برگزاری سه دوره کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران در سال های ۱۳۷۴، ۱۳۷۸ و ۱۳۸۵ و تلاش برای تنظیم و تدوین منشور ملی حفاظت بناها و محوطه‌ها.
مرحوم شیرازی در سال های پایانی حیات خویش بیشتر اهتمام خود را بر پژوهش در حوزه‌ی تاریخی معماری ایران وبنیان‌گذاری رشته‌ی مطالعات معماری ایران در دانشگاه شهید بهشتی، تدریس دانشجویان و بارور‌ساختن گنجینه‌ی منابع برای آموزش تاریخ معماری اسلامی ایران گمارد. بیشتر دانشجویان معماری و مرمت نسل حاضر، ایشان را با ترجمه‌ای بر کتاب «معماری اسلامی، نوشته رابرت هیلن براند» می‌شناسند و این در حالی است که بیشتر کتب تالیفی ایشان پس از گذر ده سال از مرگ ایشان هنوز در دست انتشار و تالیف‌اند. ایشان در مقدمه‌ی کتاب «بین دو زلزله» بدین گونه نوشته است: «نباید فراموش کنیم که در سرزمینی زندگی می‌کنیم که حفاظت، بارور‌کردن و بهره‌مند‌شدن از نعمت‌های بی‌کران خدادادی فرهنگی و طبیعی آن، هوشیاری و تلاش می‌طلبد. شکرانه‌ی نعمت‌های خدادادی در هوشیارانه و عالمانه بهره‌مند شدن از آن است. سرزمین ما، به سان همیشه، ذخایر خود را در برابردانایی و فرزانگی ارزانی می‌دارد؛ و در برابر نابخردی، بی‌دانشی و بیهوده‌گرایی پوشانده می‌ماند. سرزمین ما ایران است که باید آن را در تمام ابعاد شناخت و با تمام سرافرازی در آن زندگی کرد.»[۴]
سرانجام درشب یکشنبه ۲۸ مرداد سال ۱۳۸۶، در مراسمی که توسط معاونت علمی- پژوهشی فرهنگستان هنر در مجموعه‌ی هنر‌پژوهی نقش جهان که برای بزرگداشت ایشان برگزار شده بود، استاد دچار حمله‌ی قلبی شده و دار فانی را وداع گفت. مرحوم شیرازی در آخرین سخنان خود چنین گفت: «در کودکی از پدرم پرسیدم که باید چه کاره شوم؟ گفت هر کاری که خدا را راضی کند؛ من هم دیدم کاری بهتر از تعمیر مسجد و امام‌زاده نیست. پس سعی کردم این کار را به نحو احسن انجام دهم.»
پی نوشت :
۱- برگرفته از سایت دکتر شیرازی.
۲- De Angelis d’Ossat
۳- Eugenio Gaidlier
۴- نیک زاد، زاد الله؛ شیرازی معلم: بررسی ویژگی معلمی باقر آیت الله زاده شیرازی؛ گلستان هنر؛ ۱۳۸۷؛ ویژه نامه؛ ص ۲۰-۲۵