آیین‌های نوروزی هویت ملی ما را می‌سازند
دکتر محمد حسین ناصربخت معتقد است پرداختن به تعزیه و آیین‌های نمایشی در حوزه هنری به عنوان یک ضرورت حس می‌شود و مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری به تماشاخانه ویژه‌ای برای اجرای تعزیه و نمایش‌های آیینی و سنتی نیاز دارد.
دفتر تعزیه و آیین‌های نمایشی حوزه هنری چندی پیش از سوی مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری با هدف حمایت و گسترش گونه‌های مختلف آیین‌های نمایشی و نمایش‌های سنتی و گروه‌های فعال در این عرصه راه‌اندازی شد. دکتر محمدحسین ناصربخت از اعضای شورای سیاست‌گذاری این دفتر است. ناصربخت پژوهش‌های بسیاری در زمینه تعزیه و آیین‌های نمایشی و سنتی ایران انجام داده است. در آستانه سال نو، خبرنگار سایت صحنه با وی پیرامون اهداف و برنامه‌های دفتر تعزیه و آیین‌های نمایشی حوزه هنری و نیز آیین‌های نوروزی به گفت‌وگو نشسته است.
*دفتر تعزیه و آیین‌های نمایشی حوزه هنری به چه منظور راه‌اندازی شد؟ و چه برنامه‌هایی برای آن در نظر دارید؟
- دفتر تعزیه و آیین‌های نمایشی حوزه هنری و شورای سیاست‌گذاری آن کار خود را به تازگی آغاز کرده است. این دفتر به جهت دستیابی اهداف بلند مدت حوزه هنری در عرصه تئاتر کشور از سوی مرکز هنرهای نمایشی این سازمان راه‌اندازی شده است. مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری به دنبال حفظ و ترویج آیین‌های نمایشی ایرانی است. همچنین معاصرسازی و تامین هرچه دقیق‌تر محتوای ارائه شده در آیین‌های نمایشی مورد توجه ما قرار دارد.
ما در دفتر تعزیه و آیین‌های نمایشی حوزه هنری در نظر داریم فعالیت‌های گسترده‌ای را در این زمینه داشته باشیم. آموزش، پژوهش و تولید اهداف ما در دفتر تعزیه و آیین‌های نمایشی حوزه هنری است. این دفتر قرار است تمامی موارد مربوط به آیین‌های نمایشی را اصولی و از پایه دنبال کند. اما باید زمینه‌های کار در ابتدا فراهم شود. ابتدایی‌ترین زمینه لازم برای رسیدگی به آیین‌های نمایشی و تعزیه ایجاد دفتری سازمان یافته و با حضور جمعی توانمند در این عرصه هست که با پی‌گیری‌های کوروش زارعی در مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری شکل گرفت. اما نیازمند دیگر عناصر سازنده برای ادامه کار نیز هست. به نظر من باید حوزه هنری برای آیین‌های نمایشی و تعزیه مکانی مجزا با قابلیت‌های مورد نیاز اجرای این گونه نمایشی آماده سازی کند.
*آیا فعالیت این دفتر در استان‌ها نیز عمل خواهد کرد؟
- حوزه هنری دارای ویژگی‌های برتری نسبت به دیگر سازمان‌های فرهنگی هنری کشور است. یکی از این ویژگی‌ها داشتن مراکز استانی و واحد‌های نمایشی حوزه هنری در سراسر کشور است. بی‌شک ما با استفاده از امکانات استانی و بودجه انسانی هنرمندان تئاتر و آیین‌های نمایشی در شهرستان‌ها می‌توانیم جریان‌سازی مناسبی جهت رونق و ترویج آیین‌های نمایشی خودمان کنیم.
*در مورد نگاه پژوهشی دفتر تعزیه و آیین‌های نمایشی حوزه هنری بیشتر توضیح دهید.
- پژوهش در زمینه تعزیه و آیین‌های نمایشی یکی از اصول مهم کاری دفتر تعزیه و آیین‌های نمایشی حوزه هنری است. پیش از راه‌اندازی این دفتر نیز مرکز هنرهای نمایشی دو اثر پژوهشی را چاپ و منتشر کرده است. اما از این پس تمامی این فعالیت‌ها در خصوص تعزیه و آیین‌های نمایشی منسجم‌تر پیش خواهد رفت. بی‌شک این دفتر باید پذیرای همه علاقه‌مندان به تعزیه و آیین‌های نمایشی باشد و مختص به گروه و طیف خاصی نباشد. ما در شورای سیاست‌گذاری این دفتر از همه هنرمندانی که بخواهند در این زمینه فعالیت داشته باشند حمایت می‌کنیم.
*چه برنامه‌ای برای سال‌های آتی دفتر تعزیه و آیین‌های نمایشی حوزه هنری دارید؟
-پرداختن به تعزیه و آیین‌های نمایشی در حوزه هنری به عنوان یک ضرورت حس می‌شود. در نتیجه براساس آن مدیریت‌های این سازمان در بخش هنرهای نمایشی تلاش می‌کنند نیازهای جامعه هنری نمایش کشور در این زمینه را تامین کنند. برای فعالیت‌های طولانی مدت با اهداف مشخص نیازمند بهره‌گیری بیشتر از مراکز استانی، ظرفیت و استعداد‌های آنها هستیم. ما اگر در این دفتر، دفاتر استانی را نیز فعال کنیم و ساز و کار یکپارچه‌ای را برای تعزیه و آیین‌های نمایشی تعریف کنیم جاودانگی فعالیت‌های این دفتر را تضمین خواهیم کرد. همچنین اگر کارهای پژوهشی خوبی انجام شود و اسناد مربوط را در پژوهشگاهی مختص به خود طبقه‌بندی کند، قطعا تحت هیچ‌شرایطی کار آن مختل نخواهد شد.
مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری اگر می‌خواهد که تعزیه و آیین‌های نمایشی متناسب با همان خواسته‌های خود فعالیت کند، به تماشاخانه ویژه‌ای برای اجرای تعزیه، نمایش‌های آیینی و سنتی نیاز دارد. چرا که این گونه نمایشی به فضای خاصی احتیاج دارد. نمایش‌های آیینی برای اجرا به فضای میدانی نیاز دارد که با آمفی‌تئاترهای معمول بسیار متفاوت است. یکی از فضاهای مناسب آیین‌های نمایشی به تماشاخانه‌ای شبیه به تکیه دولت در ابعاد کوچکتر نیاز دارد.
*آیا نمایش‌های شادی‌آور نیز در برنامه‌های این دفتر وجود دارد؟
-آیین‌های نمایشی تنها به عزا اختصاص ندارند. چرا که این آیین‌های نمایشی هم سوگ و هم سور است. علاوه بر نمایش‌های غمگین، ما در آیین‌های نمایشی، شادی‌های نمایشی بسیاری نیز داریم که در حیطه کاری ما هست. نمایش‌های شادی‌آور از گذشته‌های بسیار دور در میان مردمان ایران رواج داشته است. به ویژه امروزه با جامعه مردمی روبرو هستیم که به شادمانی و نشاط نیاز دارند. یکی از این شادی‌ها و سرزنده‌بودن‌ها به آیین‌های نمایشی نوروز مربوط است. به عنوان مثال نوروزی‌خوان‌های ایران سرتاسر شادی و نشاط است. میرنوروزی‌های ما هر ساله در آستانه عید نوروز با اشعار شاد و امید بخش به میان مردم می‌آمدند و مردم را با اشعار خود به وجد می‌آوردند. نکته جالب توجه این است که اشعار خوانده شده تماما در راستای اعتقادات و باورهای مردمی سروده و خوانده می‌شد. با توجه به این منابع باید این نمایش‌های شادی‌آور نیز مورد توجه ویژه قرار گیرد. این نمایش‌‌ها، دارای قالب‌های نمایشی است که می‌توان محتوای متعدد و گوناگون را در آن به مخاطب ارائه کرد.
*جایگاه اقتباس در تعزیه و آیین‌های نمایشی حوزه هنری کجاست؟
- تعزیه به عنوان یک گونه نمایشی نتیجه اقتباس از آثار به جای مانده تاریخی و مقتل‌های معتبر است. بسیاری از آثاری که برای اجرای یک تعزیه به نسخ خطی تبدیل شده است، حاصل اقتباس است. حتی در بخش‌هایی از آیین‌های نمایشی و تعزیه به داستان‌های لیلی و مجنون و امثال آن اشاره می‌شود که تماماً اقتباس از آن متون ادبی هستند. چرا که با بازه عظیمی از عنوان‌های مستقل تعزیه روبرو هستیم. به طوری‌که می‌توان گفت بیش از 500 عنوان مجلس مستقل تعزیه تا کنون یافت شده است. تعداد بالای این نسخ به علاقه شعرای زمان خود نیز مربوط می‌شود. چرا که در مورد یک موضوع آیینی ممکن است چند شاعر دست به قلم شده باشند و هرکدام شعری مجزا برای آن در قالب نمایش و تعزیه سروده باشند. به عنوان مثال در مورد واقعه کربلا و روز عاشورا ده‌ها مجلس تعزیه داریم. شعرای این مجالس و اشعارشان با هم فرق دارند. همچنین زمینه‌هایشان نیز عین هم نیست. مثلا ممکن است در زمینه اراک و یا قزوین سروده شده باشند. اما محتوای همه آنها یکی هست. در مورد شهادت امام حسین (ع) حدود 2000 نسخه تعزیه سروده شده است که 1055 عنوان آن در فهرست واتیکان آورده شده است. این 1055 عنوان نسخه تعزیه تنها به 200 مجلس تعزیه مربوط می‌شود. در حالی که تا کنون 500 قصه و مجلس تعزیه به دست آوردیم. برخی از این مجالس به اشخاص معاصر پرداخته است. به عنوان مثال ما مجلس تعزیه شهادت امیرکبیر داریم.
تعزیه یک شکل اجرایی و مناسب برای نوشتن متون است که امکان ورود محتوای مختلف به آن را دارد. در نتیجه تعزیه تنها مختص به اجرای مجالس عزاداری نیست. اما باید توجه داشته باشیم که آغاز کار تعزیه با عزاداری‌های مربوط به کربلا بوده است که بعدها گسترش یافته و به محتواهای دیگر نیز پرداخته شده است. ولی به هر حال تعزیه در هر محتوایی که اجرا شود گریزی به کربلا و عاشورا خواهد داشت و با اعتقادات مردم مستقیما در ارتباط است.
*با توجه به نزدیک شدن به آغاز سال نو و عید نوروز، آیین‌های نوروزی چه جایگاه میان مردم دارند؟
-آیین‌های نمایشی نوروز از سوی مردم ضروری محسوب می‌شد. چراکه معتقد بودند این آیین‌ها موجب نعمت، برکت و باروری زمین کشاورزی و گَله‌‌‌ها می‌شد. اجرای این آیین‌ها به طور معمول در سنت‌های ما وجود داشت. اما امروزه با تغییرات نیازهای جوامع مردمی و نوع زندگی آنها، اجرای آیین‌های مذکور هم تغییر و یا حذف شده است. چرا که در حال حاضر حتی نوع کشاورزی ما نیز تغییر کرده و بسیاری از این آیین‌ها به کشاورزی مربوط می‌شد. اجرای چنین آیین‌هایی دیگر به عنوان یک ضرورت مورد توجه قرار نمی‌گیرد. اما هنوز در مناطقی از ایران این آیین‌ها انجام می‌شود.
آیین‌های نوروزی به عنوان سلسله وقایعی که هویت ملی ما را می‌سازند از سوی مردم مورد توجه است. چرا که جامعه به این آیین‌ها حس نوستالژیک دارد. به عنوان مثال هنوز در آستانه نوروز ما حاجی فیروز را در فضای شهری به شیوه‌های گوناگون می‌بینیم. با اینکه امروزه وجود حاجی فیروز را به عنوان کسی که موجب وفور نعمت می‌شود در نظر نداریم. اما همین که او را در خیابان می‌بینیم می‌فهمیم که بهار و آغاز سال نو در راه است.
*آیا آیین‌های نوروزی قابلیت پرداخت نمایشی دارند؟
-آیین‌های نوروزی کارکرد سنتی خود را که با اعتقادات مردمی برای افزایش نعمت همراه بود از دست داده اما هنوز سرگرم‌کننده و شاد است. این جنبه آیین‌های نوروزی هنوز قابلیت ارتباط با مردم را دارد. به‌ویژه که به حفظ هویت ملی ما نیز کمک خواهد کرد. چراکه علاقه مردمی پشتوانه آن است. در نتیجه پرداخت نمایشی به آیین‌های نوروزی امکان‌پذیر است. این آیین‌ها دارای ویژگی‌های لازم برای ورود به تئاتر است. آنچنان که اشخاص بزرگ تئاتر ایران از آیین‌های نوروزی در آثار خود استفاده کرده‌اند. به عنوان مثال از قالب آیین میر نوروزی استفاده کرده و نمایش جدیدی را با موضوعات معاصر ارائه داده‌اند. در آیین‌های نوروزی جوهره‌ای تکرار شونده نهفته است که قابلیت نگاهی نو به آنها را، بخصوص در تئاتر، دارد.
* و سخن پایانی شما در آستانه سال نو...
- نوروز را به همه ایرانیان و سرزمین‌هایی که به نوعی در حوزه فرهنگی نوروز قرار می‌گیرند، شادباش می‌گویم. نوروز، جشنی است که می‌توان آن را به همه مردم دنیا تبریک گفت. چرا که جشن نو شدن طبیعت است و می‌تواند برای تمامی مردم جهان جذاب باشد. همچنین با توجه به اهمیت بالای طبیعت و محیط زیست در جهان، نوروز نوعی جشن در راستای حفظ محیط زیست است. پس بیاییم آن را با مهر به طبیعت و محیط زیست جشن بگیریم.
* امین سلیمانی