تئاتر حوزه هنری میتواند الگوی هنرمندان جوان باشد
نمایش «خورشید کاروان» کاری از گروه فرهنگی هنری فدک 27 سال پیا‌پی است در ایام ماه محرم و ماه صفر در نقاط مختلف کشور اجرا می‌شود. این نمایش امسال با کارگردانی «محمود فرهنگ» در تالار اندیشه حوزه هنری به صحنه رفت. فرهنگ دوازدهمین سال کارگردانی خود با این نمایش را پشت سر می‌گذارد. به همین بهانه به گفتگو با وی نشستیم.
* خورشید کاروان بیست و هفت ساله شد، چطور این نمایش ماندگار شد؟
- این اثر در اولین سالی که کار خود را آغاز کرد هیچ انتظاری نداشتند ۲۷ سال روی صحنه بماند. نمایش خورشید کاروان کاری از موسسه فرهنگی هنری فدک پس از اجرای متوالی در این سال‌ها، این بار در تالار اندیشه حوزه هنری روی صحنه رفت. موسسه فرهنگی هنری فدک از اولین اجرا مدیریت خوب داشته و با برنامه‌ریزی مناسب تلاش کرد تا این اثر در سال‌های بعد نیز روی صحنه رود.
*آیا موسسه فرهنگی هنری فدک آثار دیگری نیز دارد که به خوبی «خورشید کاروان» باشد؟
- «خورشید کاروان» اثر شاخصی در آثار این موسسه فرهنگی است. اما آثار دیگری نیز با مضامین مذهبی از این موسسه روی صحنه رفته است. از میان آنها می‌توان نمایش «پنجره فولاد» با هنرنمایی اکبر عبدی اشاره کرد. نمایش «پنجره فولاد» با پرداختن به امام رضا علیه السلام چند سال روی صحنه رفته و اکبر عبدی برای اولین بار در یک نمایش مذهبی دیده شد. اثر دیگری که از موسسه فرهنگی هنری با استقبال خوبی از مردم روبرو شد نمایش «از خاک تا افلاک» است. کارگردانی این نمایش هم به عهده بنده بود.
همچنین نمایش «زخم مدینه» اثری که سال‌ها میزبان مخاطبان خود در سالن‌های نمایش مختلف بود. «زخم مدینه» در مورد زندگی حضرت فاطمه سلام الله‌علیها با بازی مرحوم انوشیروان ارجمند بود. نمایش «سرداران» با موضوع دفاع مقدس و نمایش «اذان صبح» ویژه ماه مبارک رمضان که به کارگردانی بنده میزبان علاقه‌مندان خود در تالار وحدت بود از دیگر آثار مشابه «خورشید کاروان» است.
*تاریخچه‌ای از این نمایش بگویید.
- نمایش «خورشید کاروان» نمایشی است که پیش از این با توجه به سابقه تاریخی نتیجه داستان نمایش، در لبنان و عراق نیز اجرا می‌شد. این اثر سال‌ها پیش توسط «مهدی متوسلی» بازنویسی و اجرای خود را آغاز کرد. این نمایش کار خود را خوب انجام داد و توانست در اکثر سالن‌های نمایشی شاخص کشور روی صحنه اجرا شود. در این ۲۷ سال کارگردان‌های زیادی روی این نمایش وقت گذاشته و آن را به ثمر رساندند. من نیز حدود ۱۲ سال است کارگردان «نمایش خورشید» کاروان هستم.
«خورشید کاروان» به دلیل داستان جذاب امام حسین علیه السلام و اهل بیت ایشان دوره‌ای به صورت همزمان در چند استان کشور با چند کارگردان متفاوت اجرا می‌شد. همراه با اجرای این نمایش‌ها در استان‌های کشور گروه اصلی در سالن‌های مطرح تهران به اجرای این نمایش می‌پرداختند.
بسیاری از کارگردان‌های مطرح امروز کشور در حوزه تئاتر با نمایش خورشید کاروان خود را معرفی کرده و جایگاه مناسب میان اهالی کارگردانی تئاتر کسب کردند و به عنوان کارگردان شاخص نمایش‌های مذهبی شناخته شدند.
*راز ماندگاری این نمایش از نظر شما چیست؟
- طی سال‌هایی که من در خدمت نمایش خورشید کاروان هستم، با نکات ویژه‌ای از این نمایش مواجه شدم دلایل ماندگاری آن را به خوبی درک کردم. اولین نکته‌ای که به لحاظ تکنیکی موجب شاخص شدن این نمایش شده است، مضمون بسیار ارزشمند کاروان اسرای اهل بیت امام حسین علیه السلام در شام است. از دیدگاه من بالاترین ویژگی نمایش همان محتوا و موضوع کار است. چرا که ارزش داستان این نمایش نیز به محتوای آن مربوط می‌شود.
اما با عبور از ارزش داستانی این نمایش به مدیریت گروه نمایشی می‌رسیم. مدیریتی که توانسته نمایش را سال‌های سال زنده نگه دارد و همواره به افزایش کیفیت آن رسیدگی کرده باشد. موسسه فرهنگی هنری فدک توانسته به عنوان تهیه‌کننده تئاتر به خوبی نقشه خود را ایفا و هر ساله اعضای گروه نمایش خورشید کاروان را برای طراحی مجدد گرد هم آورد. با این گونه مدیریت، هر شخصی در هر پست و مقامی که دارد کار خود را به خوبی انجام می‌دهد.
*کمی بیشتر در مورد تهیه‌کنندگی در تئاتر برای ما بگویید.
- وجود یک تهیه‌کننده تئاتر میتواند دغدغه‌های کارگردان را نیز کاهش دهد. چرا که به این ترتیب کارگردان نیازی ندارد ذهن خود را درگیر مسائل حاشیهای کند. مسائلی همچون جذب مخاطب و دعوت از هنرمندان و چهرههای شاخص و یا جذب نیازهای مالی گروه برای ادامه کار که منجر به تامین مایجتاج لازم برای تولید و اجرای اثر دارد.
به هر حال کارگردان نیاز دارد با بازیگران سر و کار داشته، تحلیلهای تخصصی خود را روی کار پیاده و ذهن خود را درگیر میزانسنهای هرچه بهتر در اجرای تئاتر کند. در کل کارگردان تمام افکار خود را باید معطوف اجرای هرچه بهتر اثر نمایشی کند. چرا که اجرای یک اثر نمایشی دارای لایههای گوناگونی است که باید از فیلتر دیدگاه کارگردان عبور کند و رضایت او را جلب نماید. لایههایی از جمله دکور، طراحی لباس، گریم، موسیقی و اصوات موثر در کار و موارد بسیار دیگری که هر کدام به تنهایی موجب زیبایی اثر میشوند. حالا آیا یک کارگردان تئاتر با تمامی این مشغلههای ذهنی و کاری میتواند به دیگر مسائل اجرای نمایش هم بپردازد؟ قطعا اگر هم توانایی چنین کاری را داشته باشد باید نسبت به دیگر موضوعات اصلی کار خود کم‌رنگ‌تر عمل کند.
*وجود تهیه‌کننده تئاتر چه مزیت‌های دیگری برای کارگردان دارد؟
- هنگامی که اجرای تئاتر به شیوه حرفهای انجام شود، شیوه انتخاب عوامل کار نیز تغییر میکند. چرا که در این شیوه از کار تهیه‌کننده برای ادامه فعالیتهای گروه نمایشی مدیر تولید تعیین میکند و آن مدیر موظف می‌شود که عوامل حرفهای و تخصصی را پای کار بیاورد. به این صورت کارگردان زمان خود را جهت انتخاب و به کار‌گیری یک طراح صحنه خوب، یا طراح نور، طراح لباس حرفهای و توانمند تلف نمی‌کند.
*آیا چنین شیوه‌ای در جذب مخاطب نیز تاثیر خواهد گذاشت؟
- بی‌شک تئاتری که از چنین ساختاری بهره ببرد، هر ساله مخاطبان بیشتری خواهد داشت. همانند نمایش «خورشید کاروان» که در این سال‌ها چندین میلیون مخاطب را تجربه کرده است. به عنوان مثال چند سال پیش برای اجرای این نمایش به استان بوشهر سفر کردیم و بدون اغراق هر شب سالن نمایش بیش از گنجایش اصلی خود مملو از تماشاگران علاقهمند به هنر تئاتر و نمایش‌های دینی بود. همچنین در برج میلاد نیز این نمایش را روی صحنه بردیم. آنجا نیز با استقبال گسترده از سوی هنرمندان و عموم مردم مواجه شدیم. در بسیاری از اجرهای نمایش «خورشید کاروان» از جمله اجرا در سالن 2700 نفری برج میلاد، آنچه بیش از همه من را نگران می‌کرد طنین پر تلاطم جمعیتی بود که بیش از ظرفیت گنجایش سالن برای تماشای نمایش حضور یافته بودند. آنچنان که معمولا اجرای نمایش «خورشید کاروان» به دلیل صرف زمان برای برقراری سکوت میان تماشاگران، با 15دقیقه تاخیر آغاز می‌شد.
جالب است که پس از گذشت 27 سال نمایش «خورشید کاروان» هنوز مخاطب خود را دارد و به لطف وجود امام حسین علیهالسلام و اهل بیت ایشان در داستان نمایش هر ساله بیش از پیش میدرخشد. درخشندگی این اثر را جدای از تمامی مسائل فنی و تخصصی تئاتر باید به خاطر محتوا، داستان و مضامین عاشورایی آن دانست. چرا که عشقی درون این نمایش نهفته است که در دل مخاطبان ما می‌تپد. آن عشق هیچ چیزی جز ارادت قلبی شیعیان به سیدالشهدا و اهل بیت ایشان نیست. من معتقدم که عشق به اهل بیت و شهدای کربلا هیچ‌گاه کهنه نمی‌شود.
*پس چرا بسیاری از نمایش‌های عاشورایی پس از یک‌بار اجرا، موفق به ادامه فعالیت نشده‌اند؟
- معتقدم که مضمون میتواند به ماندگاری یک اثر کمک شایانی کند. اما بپذیریم که عوامل دیگر نیز باید به خوبی کنار هم قرار گیرند تا اثر ماندگار شود. اگر محتوای داستانی «خورشید کاروان» را در نظر نگیریم، می‌بینیم که گروه اجرایی خوبی این اثر را اداره میکند. گروهی که از کلیات تا تمامی جزییات کار را رصد و لحظه به لحظه برای ارتقا کیفی و کمی آن در تلاش است. آنچه در مورد محتوای «خورشد کاروان» متذکر شدم، محتوای داستانی آن است که به اباعبداللهالحسین(ع) و وقایع کربلا مربوط است. نمایش‌های عاشورایی بی‌کیفیت هم به دلیل ارتباط مستقیم با دل مخاطب و عشق مردمی به حسین ابن‌علی(ع) مخاطب خود را دارند. اما آنچه را نمی‌توانند به دست بیاورند ماندگاری آن نمایش است. در حالی‌که تشنگی مردم به حُب امام حسین(ع) هر ساله بیش از قبل می‌شود.
اگر در تولید یک تئاتر همه عوامل و طبقههای اجرایی اثر درست کنار هم چیده و به کار گرفته شوند، غیر ممکن است که با پاسخ‌های مناسب از سوی مخاطبان روبرو نشود. اما اگر نقصی در کار باشد، دور از انتظار نیست که مخاطب راغب به تماشای مجدد اثر نباشد.
*می‌توانید مصداقی از اجراهای موفق تئاتر‌های دینی غیر از «خورشید کاروان» بیاورید؟
- آثار خوب و ماندگاری در کنار «خورشید کاروان» همواره به کار خود ادامه می‌دهند. به عنوان مثال نمایش«پنجره فولاد» یکی از این آثار با کیفیت و فاخر دنیای تئاتر کشور ما است. خاطرم هست که هنگام اجرای «پنجره فولاد» در سالن اصلی تئاتر شهر، تمامی راهرو‌های منتهی به صحنه نیز مملو از تماشاگرانی بود که روی زمین نشسته بودند. در این نمایش من به عنوان بازیگر ایفای نقش می‌کردم و طبق برنامه اجرایی من از میان تماشاگران خود را به صحنه می‌رساندم. با دیدن چنین وضعیتی واقعا نمی‌دانستم چه تمهیدی باید برایش بیندیشم. این خاطرات نشان از قوت و موفقیت گروه نمایشی مذکور در اجرای حرفهای کار خود دارد. اجرای حرفهای تئاتر یعنی نگاه حرفهای در همه بخش‌ها مستتر باشد. این بخش‌ها شامل بازیگران، کارگردانی، طراحی بخش‌های مختلف اجرا، عوامل اجرایی به کار گرفته شده در تولید و حتی در بخش تقدیر و تشکرهای پایانی از حضور مخاطبان خود است.
*محتوا و رعایت اصول تخصصی یک تئاتر میتواند به تنهایی مخاطبان زیادی را جذب کند؟
- خیر، باید همزمان مخاطب‌شناسی و مخاطب‌یابی نیز انجام شود. این کار نیازمند فعالیت جدی است و اهمیت فراوان دارد. امروزه روابط عمومی یکی از اصول موفقیت هر کاری است. اگر این کار به خوبی جدی گرفته نشود به زحمات هر یک از اعضای گروه آسیب خواهد زد. چرا که من به عنوان علاقهمند به تئاتر دینی و ارزشی تا از اجرای تئاتری با چنین ویژگی‌هایی مطلع نباشم نمی‌توانم برای تماشای آن برنامه‌ریزی کنم. از طرفی هم برخی آثار نمایشی شاخصه قالب خود هستند. به عنوان مثال «خورشد کاروان» نمایشی است که بی‌شک هر علاقه‌مندی به هنر تئاتر حداقل یک‌بار به تماشای آن نشسته است.
*اجرای «خورشید کاروان» با چه چالش‌هایی هر ساله مواجه است؟
- از آنجایی که این نمایش تعداد زیادی بازیگر خردسال دارد، نمی‌تواند هر ساله از همان‌ها استفاده کند. چرا که هم با گذشت یک سال از اجرای قبل سن آنها نیز تغییر کرده و روی تمامی خواسته‌های ما از این بخش بازیگران تاثیر می‌گذارد و هم فراخوانی مجدد آنها دشوار است. چون تعدادشان زیاد است و هر کدام بعد از گذشت یکسال ممکن است هر تغییر مکانی زندگی یا علاقهای داشته باشند. همین مشکل کار را برای کارگردانی دشوار کرده است. چرا که در هر بار آغاز دور جدید اجراهای «خورشید کاروان» باید این گروه از بازیگران را بروزرسانی کنیم. این موضوع یعنی یک‌بار دیگر تک تک آن کودکان را آموزش دهیم که چگونه با دیگر بازیگران و عوامل اجرایی هماهنگ شوند.
*متن و موضوع «خورشید کاروان» چقدر در ماندگاری اثر کمک کرده است؟
- متن این نمایش به استناد دقیق تاریخ نگاشته شده است. یعنی هر آنچه در کتب تاریخی معتبر آمده، به درستی، با ظرافت و دقت بالا درون این متن گنجانده شده است. آنچنان که هیچ کجای این اثر دارای رویاپردازی و تخیل نیست. گواه این مطلب اجرای «خورشید کاروان» در حوزه علیمه بین‌المللی قم است. طلبه‌های این حوزه همه دارای مدارک دانشگاهی هستند که با ملیت‌های مختلفی از صد کشور جهان برای تحصیل به ایران آمده‌اند. در نتیجه همه آنها تاریخ اسلام از جمله وقایع کربلا و ماجراهای بعد از آن را به خوبی میدانند. اگر کوچکترین ایرادی درون محتوای نمایش«خورشید کاروان» بود، از سوی این طلبه‌های حوزه علمیه به ما تذکر داده می‌شد.
هنگامی که مخاطبی با اطلاعات محدودی از وقایع کربلا این نمایش را تماشا میکند، با اصل ماجراهای پیش آمده برای امام حسین(ع) و اهل بیت ایشان آشنا می‌شود. وقتی ما یک روایت ناب را به او اراده می‌دهیم، بی شک قلبش را نشانه می‌رود و به هیچ واسطه‌ای بر دلش نقش می‌بندد. در این‌صورت مخاطب از تماشای یک مطلب مهم تاریخی لذت برده و برای همیشه در خاطرش باقی می‌ماند.
بسیاری از هنرمندان به تخیل و ساخت درام‌های ذهنی در تولید تئاتر با اقتباس از وقایعی که بعد از عاشورا برای کاروان اهل بیت امام حسین(ع) رخ داد، روی آوردند. این کار از جانب هنرمندان به جهت افزایش جذابیت در داستان شکل می‌گرفت. اما شاخص‌های «خورشید کاروان» به همراه اصول علمی تئاتر که در آن رعایت شده، هم تاریخ را مطرح کرده و هم امروز ما را به تاریخ گره زده است.
*تئاتر را در مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری چگونه می‌بینید؟
- قبل از هر چیزی باید از کوروش زارعی مدیر مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری تشکر کنم. چرا که تالار اندیشه را برای اجرای تئاتر «خورشید کاروان» اختصاص دادند. در یکی دو سال گذشته این نمایش در مجموعه فرهنگی شهدای انقلاب اسلامی سرچشمه اجرا می‌شد. امسال با همراهی و همیاری کوروش زارعی و درخواست ما برای اجرا در سالنی با کیفیت و گنجایش تماشاگران بیشتر، شرایط اجرای «خورشید کاروان» در تالار اندیشه حوزه هنری فراهم شد. این امر از سوی مدیریت مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری ستودنی است.
حوزه هنری انقلاب اسلامی تئاتر خود را از وجود نازنین و زحمت‌کش مرحوم فرج‌الله سلحشور دارد. چرا که پیش از شکل‌گیری منسجم حوزه هنری و انتصاب مدیریتی مجزا برای آن، سلحشور کار تئاتر را در حوزه هنری آغاز کرد. این آغاز سلحشور در حوزه هنری آنچنان خوب رشد کرد که امام خمینی به عنوان رهبر انقلاب اسلامی بر آن صحه نهاد. آثاری که امام بر آنها صحه نهاد و تایید کرد، آثار شاخصی بودن که از همین حوزه هنری متولد شدند. امروزه هم تئاتر حوزه باید بتواند به عنوان شاخص در تمامی جوامع تئاتر کشور قرار گیرد. یعنی تئاتر حوزه هنری آنچنان باید پیشرفت کند که هر کس بخواهد اثری را نقد و یا ارزش‌گذاری کند، آن را با تئاتر حوزه مقایسه و واحد اندازه‌گیری‌اش حوزه هنری باشد.
حوزه هنری در تولید تئاتر باید به دنبال آثاری باشد که در تمامی کشور همچون ماه بدرخشد. خصوصا این موضوع برای هنرمندان جوان و دانشجویانی که به تازگی وارد کار شده‌اند اهمیت زیادی دارد. زیرا اگر تئاتر حوزه هنری برای آنها الگو قرار گیرد میتواند آینده تئاتر کشور را تضمین و به آن تعالی بخشد.
*امین سلیمانی