نقد و بررسی کتاب «شعر کلاسیک امروز از دیدگاه زبان‌شناسی» صورت گرفت
به گزارش روابط عمومی حوزه هنری مازندران، تعدادی از اساتید و منتقدان ادبیات عصر سه‌شنبه ۲۰ مهر با حضور در سالن شهید هادی باغبانی و نخستین نشست نقد کتاب خانه دانش و پژوهش حوزه هنری مازندران که با حضور افتخاری « هوشنگ جاوید » پژوهشگر فرهنگ و موسیقی نواحی و مدیریت دکتر زین‌العابدین درگاهی استاد و پژوهشگر ادبیات و زبان فارسی برگزار شد، دیدگاه‌های خود درباره اثر پژوهشی دکتر «محمدصالح ذاکری» زبان‌شناس و پژوهشگر اهل قائمشهر را مطرح کردند.
کتاب «شعر کلاسیک امروز از دیدگاه زبان‌شناسی» تولید اخیر واحد پژوهش حوزه هنری مازندران و یکی از آثار پژوهشی ذاکری است که زمستان ۱۳۹۹ توسط انتشارات سوره مهر به بازار کتاب عرضه شد. در این کتاب پژوهش‌های زبان‌شناسانه نویسنده درباره جدیدترین اشعار کلاسیک امروزی شامل انواع قالب‌های شعری مانند شعر نو، غزل و قالب‌های شعری دیگر در دسترس پژوهشگران و دانشجویان حوزه زبان و ادبیات فارسی قرار گرفته است.
کتاب «شعر کلاسیک امروز از دیدگاه زبان‌شناسی» شامل چهار فصل «پیشینه پژوهش»، «مبانی نظری و روش‌شناسی»، «تجزیه و تحلیل داده‌ها» و «نتایج و پیشنهادها» است و در بخش مقدمه آن نیز به مباحثی مانند آشنایی‌زدایی، برجسته‌سازی، هنجارگریزی، ارزش بلاغی، شعر کلاسیک و شعر امروز پرداخته شده است. ذاکری این کتاب را بر پایه رساله دکتری‌اش تألیف کرده است. در این کتاب ۳۴۸ صفحه‌ای اشعار ۲۸۰ شاعر از نگاه زبان‌شناسانه مورد بررسی قرار گرفت.
نوآوری‌های شعر کلاسیک امروز در ترازوی زبان‌شناسی
دکتر رضا ستاری استاد ادبیات و زبان فارسی و عضو هیات علمی دانشگاه مازندران در این نشست با بیان این که کتاب «شعر کلاسیک امروز از دیدگاه زبان‌شناسی» در میان کتاب‌های گوناگونی که در سال‌های اخیر در زمینه سبک‌شناسی شعر فارسی منتشر شده کتابی متفاوت و در نوع خود یگانه است، اظهار کرد: این اثر، نخستین پژوهشی است که شعر کلاسیک فارسی امروز ایران را از دیدگاه زبان‌شناسی بررسی و تحلیل کرده است. ضرورت نگاه علمی به ادبیات فارسی و کم‌برگ‌وبار بودن دفتر چنین دیدگاهی در این مرز و بوم، اهمیت این کتاب را دوچندان می‌کند.
وی افزود: نویسنده با توجه به شناخت خوبی که از هر دو حوزه ادبیات فارسی و زبان‌شناسی دارد، کاری خواندنی برای علاقه‌مندان تألیف کرده است. موضوع پژوهش کتاب، نوآوری‌های زبانی در شعر کلاسیک امروز در دهه هشتاد و اوایل دهه نود خورشیدی است. نوآوری در عرصه زبان یکی از دل‌مشغولی‌های شاعران فارسی‌زبان در چند دهه اخیر بوده که گاهی به موضوع مجادله‌های قلمی میان شاعران و ناقدان شعر نیز بدل شده است.
ستاری اظهار کرد: مخاطب در فصل نخست با مباحث سبک‌شناسی آشنا می‌شود، در فصل دوم شاهد نوعی تلفیق هنرمندانه از سخنان پژوهشگران صاحب‌نام با دیدگاه‌های نویسنده کتاب است و در فصل سوم که بخش اصلی کتاب است نوآوری‌های زبانی و زبان‌ورزی‌های شاعران امروز را می‌بیند و با تحلیل آنها آشنا می‌شود.
این استاد ادبیات خاطرنشان کرد: نگاه موشکافانه و باریک‌بینانه نویسنده در طرح مباحث و از عهده برآمدن آن چیزی است که در طرح مقدمات بحث آن را تعهّد کرده بود. عاملیت نویسنده در طرح مباحث تئوریک و مرعوب نام بزرگان و نظریه‌پردازان و شارحان آنان نشدن، از نکته‌های درخشان این کتاب است. نویسنده در این کتاب هر جا نکته‌ای از سخن بزرگان را خلاف یافته‌های خود دید، بی‌تعارف و با شجاعت علمی به طرح آن پرداخت و نمونه‌هایی را برای نقض آنچه گفته‌اند از شعر شاعران برای اثبات ادعای خود نشان داد.
ستاری خاطرنشان کرد: دسته‌بندی دقیق نمونه‌ها و شواهد شعری که نشأت گرفته از روش‌شناسی علمی کار است، پاکیزه‌نویسی و دوری از دشوارگویی‌های فاضل‌مآبانه و استفاده بجا از منابع انگلیسی از دیگر جنبه‌های برجسته این کتاب است.
طرحی از یک نقد
حسین نادعلی‌زاده منتقد ادبی نیز در این نشست ضمن ارائه تشریح مختصری از اقداماتی که برخی چهره‌های شاخص معاصر ادبیات در پژوهش‌های ادبی انجام دادند، اظهار کرد: تلاش‌ها و پژوهش‌ها و آثار در خور ستایشی در این زمینه توسط برخی بزرگان ادبیات انجام شد که برای ادبیاتی به این اندازه غنی و مرجع، کافی نبوده و نیستند. اکنون آنچه بیشتر در مورد ادبیات مرسوم است و تداوم دارد و تکرار می‌شود داوری‌های بعضا تأثری آثار ادبی و نیز گاه نقدی محدود به کلی‌گویی‌ها و تعریف‌های تماتیک محفل، انجمن و رسانه‌پسند و بدون لحاظ و ارجاع به متعلقات و مؤلفه‌های نقد –شامل تفسیر و تحلیل- است.
وی افزود: بررسی آثار ادبی شامل گونه‌ها، قالب‌ها و رسانه‌ها به کمک علومی چون زبان‌شناسی، نشانه معناشناسی و به یاری منظرهایی مانند ویژگی‌های صوری، ساختاری، محتوایی و زیبایی‌شناختی؛ دانشی را پدید می‌آورد که ضمن آگاهی‌بخشی، دریچه و افق‌های جدیدی را برای بازاندیشی در ادبیات می‌گشاید. کتاب «شعرکلاسیک امروز از دیدگاه زبان شناسی» یکی از همین تلاش های تحقیقی در تولید دانش پیرامون شعرکلاسیک معاصر است که از ویژگی‌ها و برجستگی‌هایش آشنایی‌زدایی و هنجارگریزی با رویکرد خود کتاب به اشعار است.
این پژوهشگر ادبیات و هنر خاطرنشان کرد: کتاب با نگاه به اصلِ برجسته‌سازی و ارجاع به صورت‌گرایی روسی و شاخص قرار دادن متغیرهایی چون آشنایی‌زدایی و هنجارگریزی در ساحت‌ها یا ساختار شعرهای کلاسیک معاصر، سعی دارد تا به نوعی تجربه‌گرایی، نوآوری و طبع‌آزمایی ساختارشکن برخی شاعران برای احیای شعر کلاسیک را تحلیل و تفسیر و داوری کند.
نادعلی‌زاده تصریح کرد: آنچه در ابتدای مواجهه با کتاب به عنوان نقطه قوت به چشم می‌آید اشاره و تعریف طیف گسترده‌ای از انواع هنجارگریزی‌ها همچون گفتمانی، معنایی، واژگانی، نحوی، صرفی، واجی و نوشتاری و زیرشاخه‌های هر یک از انواع هنجارگریزی است.
وی افزود: یکی دیگر از ویژگی‌های کتاب این است که به سنت دانش زبان‌شناسی عمل کرد. یعنی صرفا به آثار شاعرانی که محافل دانشگاهی و مرجع‌های علمی کیفیت آن را تعیین کرده نپرداخته و نگاهی جامع دارد. معیار انتخاب را ویژگی‌ها و تکنیک‌های آثار در حوزه هنجارگریزی قرار داده است. ضمن این که بررسی آثار شاعران برجسته‌ای که هنجارگریزی مؤلفه اصلی اشعارشان است مانند سید مهدی موسوی، فاضل نظری، سعید بیابانکی، علی‌اکبر یاغی‌تبار و ناصر فیض نشان می‌دهد مؤلف آشنایی جامعی با این جریان شعری معاصر دارد.
این منتقد و پژوهشگر ادبیات اظهار کرد: از سوی دیگر اشاره به سلسله‌جنبانان هنجارگریزی در شعر کلاسیک همچون پرویز ناتل خانلری و سیمین بهبهانی هم اشراف ایشان به تبارشناسی این جریان ادبی را نشان می‌دهد. آنچه این پژوهش را جالب توجه‌تر کرده وجود شعر شاعران برجسته مازندرانی همچون علیرضا دهرویه، وحید دانا و ذبیح‌الله ذبیحی در این کتاب زبان‌شناسانه و بررسی آثار آنان است.
به گفته وی یکی دیگر از ویژگی‌های این اثر جداولی بود که در آن به تطبیق گونه‌های هنجارگریزی، بسامد، ارزش بلاغی و تمایز از شعر کلاسیک در آثار پرداخته شده است. رویکردی که به فرآیند به ذهن‌سپاری، مقایسه و نظیرسازی کمک کرده و در عین حال خلاصه‌ای از دستاوردها و نتایج را نیز ارائه می‌کند.
نادعلی‌زاده نقدهایی را نیز به کتاب مطرح کرد و گفت: متأسفانه عنوان انتخاب شده برای کتاب درست به نظر نمی‌رسد. از میان همه سنت‌های زبان‌شناسی، ساخت یا صورت‌گرایی روسی شیوه و رویکرد کتاب در پرداخت به آثار کلاسیک هم‌عصر است که در عنوان باید به آن اشاره می‌شد. از سوی دیگر شعر کلاسیک به طور عمومی مورد نظر نیست، بلکه بررسی زبان‌شناسانه آثار هنجارگریز مد نظر نویسنده قرار دارد. همچنین از یک اثر پژوهشی انتظار می‌رود تا با محدودسازی موضوع، رویکرد و روش، به منطقی و علمی شدن نزدیک شود.
وی تصریح کرد: کتاب تقریبا به همان شکل پایان‌نامه‌ای چاپ شد. در حالی که تغییر قالب از پایان‌نامه به کتاب این ضرورت را ایجاد می‌کند که صورت و ساخت جدیدی به مطالب داده شود. مؤلفه‌هایی همچون پیشینه تحقیق، فرضیه و نتیجه که از شناسه‌های پایان‌نامه است باید ویراست شده و شکلی جدید به مطالب داد شود. طرح جلد کتاب نیز مناسب نیست. از فونت گرفته تا تصاویر اهمیت و ویژگی‌های آن را به نمایش نگذاشته‌اند که به ارزش اثر لطمه جدی وارد کرده است.
یک کتاب و چند ویژگی
دادیار حامدی دکترای زبان و ادبیات فارسی نیز از دیگر منتقدان حاضر در این نشست بود که به تشریح برخی ویژگی‌های این اثر پرداخت. وی با اشاره به برخی مختصات و مشخصات کتاب گفت: نکته‌ای که در نگاه نخست توجه خواننده را جلب می‌کند این است که ظاهرا این کتاب عیناً همان رساله‌ای است که نویسنده در دانشگاه از آن دفاع کرده و به همین دلیل بر اساس فصل‌بندی‌های کلیشه‌ای و خشک رساله‌های دانشگاهی مرتب شده است.
این پژوهشگر و منتقد ادبیات اظهار کرد: البته نویسنده، متأثر از محیط دانشگاهی به شیوه‌های علمی نگارش تسلط داشته و با قلمی ساده و روان مباحثی دشوار را بیان کرده است. هنگام تحلیل عناصر زیبایی‌شناسانۀ شعر کلاسیک امروز، از چارچوب‌های مشخص تحلیل خارج نمی‌شود و با وجود علاقۀ شخصی به موضوع تحقیق، فاصلۀ خود را با آن حفظ و از بیان جمله‌های ستایش‌آمیز و عاطفی و احساسی پرهیز می‌کند.
حامدی خاطرنشان کرد: نقطۀ اوج کار ذاکری جایی است که مباحثی را تحت عنوان «ارزش بلاغی» مطرح می‌کند. توجه به مفهوم ارزش بلاغی موجب شده این کتاب از روال مقاله‌ها و پایان‌نامه‌های تکراری زبان‌شناسی ادبی دور شود و حرف تازه‌ای داشته باشد. به همین دلیل خواننده با خواندن این کتاب، ضمن آشنا شدن با نکات زبان‌شناختی به لذت ادبی نیز می‌رسد.
دکترای زبان و ادبیات فارسی اظهار کرد: در بعضی موارد نوآوری‌های زبانی مورد اشاره در کتاب، در ادبیات کلاسیک قدیم نمونه‌های مشابهی دارد و نویسنده با آگاهی از این موضوع، وجه تمایز این دو را تشریح کرده و موجبات امتیاز یا تفاوت نوآوری‌های جدید را برمی‌شمرد. گاهی نیز نمونه‌های به ظاهر مشابه از یک مطلب را دسته‌بندی و سپس با هم مقایسه می‌کند و وجه امتیاز زیبایی‌شناسانۀ یکی را بر دیگری نشان می‌دهد. نکتۀ مهم دیگر این است که نویسنده، این نوآوری‌ها را در سطح زبانی رها نکرده، بله آنها را به عنوان مدخلی برای درک اندیشه یا عواطف شاعران در نظر گرفته است.
وی خاطرنشان کرد: ذاکری نوآوری‌های زبانی تک‌تک شعرهای کتاب را بدون استثنا بررسی کرده و با حوصلۀ کافی برای آنها به اندازۀ چند سطر توضیح نوشته است. توجه به این توضیحات می‌تواند در ارتقاء ذوق ادبی خوانندگان شعر کلاسیک امروز مؤثر باشد و پنجره‌ای جدید از زیبایی‌ها را به رویشان بگشاید. علاوه بر مخاطب عام، شاعران جوان امروز هم می‌توانند این کتاب را به چشم جزوه‌ای آموزشی ببینند تا شیوه‌های نوآوری زبانی مطرح شده را در شعر خود به کار ببرند.
حامدی افزود: از دیگر ویژگی‌های برجستۀ این کتاب خطرپذیری نویسنده در استفاده از شعرهای فضای مجازی به عنوان مادۀ خام پژوهش بوده است. اغلب استادان زبان و ادبیات فارسی، شعرهای آن دسته از شاعران معاصر را شایستۀ پژوهش می‌دانند که دست‌کم چند دهه از انتشار و تثبیت آنها گذشته و اصطلاحا جا افتاده و کلاسیک شده باشد. ضمن این که شبکه‌های اجتماعی به عنوان منبع معتبر دانشگاهی به رسمیت شناخته نمی‌شوند. اما این آثار بخشی از واقعیت‌های تاریخ ادبیات معاصر است. بنابراین پژوهش در مورد آنها خالی از فایده نیست و جسارت نویسنده در بررسی این واقعیت آن هم در چارچوب‌های رسمی و دانشگاهی ستودنی است.
ارزیابی علمی و هنری
دکتر رضا زرین‌کمر دیگر منتقد و پژوهشگر ادبیات که در این نشست حضور داشت نیز به عنوان یکی از منتقدان اثر به برخی ویژگی‌های محتوایی اثر، این کتاب را اثری عالمانه توصیف کرد و گفت: نویسنده با کوله‌باری از دانش ادبی و تسلط بر نظریه‌های زبان‌شناسی، مطالعه‌ای هدفمند، کاربردی، روشمند و گسترده انجام داده و اهداف مطرح شده در کلیات اثر را به خوبی دنبال کرد. مؤلف در کتاب علاوه بر این‌که تمهیدات نظری خوبی دارد، روشی الگویی و قابل تعمیم برای بررسی برگزیده است. در مجموع نویسنده به خوبی از عهده کار برآمده و اثری سودمند و راهگشا ارائه داده است.
وی ضمن واکاوی فصل‌های مختلف کتاب و تشریح هدفی که نویسنده در این فصل‌ها مد نظر دارد، اظهار کرد: یکی از مسائل مهمی که کتاب در سطح کلان با آن درگیر و بر آن متمرکز است، مساله انتقال سنت‌هاست. نویسنده که دلبسته شعر کلاسیک است، نگران از آمدن موج‌های جدید، مسیر حرکت این کشتی قدیمی را دنبال می‌کند و می‌اندیشد که چگونه می‌توان دریاهای تازه را با این سفینه خیال‌انگیز کهن، در نوردید و سواحل امروزین را با آن فتح کرد.
این استاد ادبیات اظهار کرد: نویسنده می‌توانست به جای تحلیل اثر ۲۸۰ شاعر جوان که بیشترشان چندان شناخته شده نیستند، سراغ استادان غزل‌سرای معاصر برود و کاری که ساده‌تر و نام‌آورتر بود انجام دهد. اما حوصله کرد تا مسیر سنت شعر کلاسیک را در این روزگار بجوید و نقشه راهی برای آن ترسیم کند. این کوشش ارزشمند است. مخاطب با خواندن این کتاب، به خوبی درمی‌یابد که شعر کلاسیک در روزگار ما، چه تفاوت‌هایی با روزگار گذشته دارد. از سوی دیگر هم شاعرانی که اشعارشان در این اثر نقد شده و چه آنان که بیرون از چارچوب‌ها و محدودیت‌های ذاتی و تحمیلی پژوهش قرار گرفته‌اند می‌توانند هنرمندانگی نوآوری‌های شعر امروز را در کتاب مشاهده کنند.
زرین‌کمر خاطرنشان کرد: روش پژوهش کتاب، ترکیبی از شیوه کیفی و کمی است. با معیارهای کیفی مواجهیم و تک‌تک اشعار پس از شناسایی و توصیف، تبیین می‌شوند. در این بخش نویسنده استادانه و مسلط عمل کرده است. در بخش تبیین و تحلیل، صدای نویسنده را به خوبی می‌شنویم. او هرگز مرعوب نظریه‌ها نشده و آنجا که لازم بود، مداخله‌ای عالمانه کرده و به تحلیل و گاه رد نظرات دیگر صاحبنظران که حتی بعضی از آنان استاد نویسنده بوده‌اند پرداخته است.
وی نقدهایی به کتاب را نیز وارد دانست و گفت: در تحلیل‌های کیفی کتاب و بعضی قضاوت‌های آن نکاتی به چشم می‌خورد که به نظر چندان دقیق نیستند. البته با توجه به حدود هزار مورد بررسی، این موارد اندک کاملا قابل اغماض است. نکته مهم دیگر برای بهبود کتاب در چاپ‌های بعدی ، اشتباه تایپی و نگارش غیردقیق در ذکر تعداد اندکی از اشعار است که می‌تواند موجب درک نادرست منظور نویسنده شود. ضمن این که نسبت نمونه شعرهای بررسی شده در کتاب، با نمونه‌های موجود و در دسترس، مشخص نیست و شاید محدود کردن بازه یا توضیح در چگونگی تعریف آن بتواند این مشکل را تا حدی حل کند.
این پژوهشگر و مدرس ادبیات افزود: در مجموع این کتاب اثر شایان توجه و مفیدی در مطالعه شعر امروز است و با بنیان نظری مستحکم و دقیق به سراغ بررسی حوزهای دشوار و سیال از شعر رفته و به حق، تکلیف تعریف شده خود را ادا کرده است. توجه کتاب به امتداد سنت شعر فارسی و ارزیابی علمی و هنری آن ارزشمند و گرانقدر است. با تحلیل دقیق و علمی اشعار، سنجه‌ای عملی و آموزنده برای نقد شعر ارائه داده که راهنمای خوبی برای پژوهشگران و شاعران است.
زرین‌کمر خاطرنشان کرد: بررسی‌های کیفی کتاب، در کل، قابل توجه و دقیق‌اند. اما در مواردی نیاز به دقت یا توضیح بیشتر دارند. کتاب با قدم نهادن در حوزه بررسی‌های کمی که مطالعات حوزه علوم انسانی در ایران بسیار محتاج آن است اقدامی شجاعانه انجام داد. با این حال، روش کمی در این کتاب تا حدی نیازمند توضیح و شاید اصلاح است.
در پایان این نشست نیز محمدصالح ذاکری نویسنده کتاب ضمن تشریح دلایل و اهداف انتخاب این سوژه برای پژوهش در ادبیات و شعر فارسی، نکاتی را درباره این اثر پژوهشی مطرح کرد و به برخی پرسش‌ها درباره این اثر پاسخ داد.
