نگاهی اجمالی به جوایز جشنواره فیلم فجر در دهه 60

به گمانم روی صفحه اول روزنامه ایران بود که سال 85 به نقل از مسعود ده‌نمکی کارگردان اخراجی‌ها نوشته شده بود:«نه مرغ می‌خوام نه سیمرغ!» ده نمکی این را موقعی گفته بود که به گوشش رسانده بودند، هرگز به او و فیلمش سیمرغ نخواهند داد. باقی قضایا را هم حتماً کم و بیش خودتان بخاطر دارید.

از سال 1361 تاکنون، خیلی‌ها نسبت به توزیع سیمرغ‌ها شاکی بودند. بعضی وقتها فیلمها و آدمهایی جایزه گرفته‌اند که اصلاً گمان نمی‌شد جایزه بگیرند و بالعکس. و البته گاهی نیز با دلیل، یا بی دلیل فیلمهایی در همان ابتدای جشنواره از راهیابی به آن بازمانده‌اند، که چه بسا از میان آنها فیلمهای ارزشمندی نیز نادیده گرفته شده‌اند.

اما نمی‌شود همه را هم به یک چوب زد. چون خیلی وقتها هم سیمرغ‌ها از آن کسانی شده‌اند که لایق دریافت آن بودند. اما به نظر می‌رسد که بیشتر بحث‌های حاشیه ای، به این خاطر است که هرکس دوست دارد علایق و سلایق خود را در لیست بهترین‌ها ببیند. چیزی که عیان است، این است که هر جشنواره برای خود سیاست‌هایی دارد و هر هیئت داوران برای خود سلایقی! پس، وقتی یک فیلم به یک جشنواره عرضه می‌شود یعنی صاحب اثر آن، جشنواره را لایق داوری اثرش دانسته با علم بر این که تشخیص خوب یا بد بودن اهداف جشنواره، به فرستنده اثر مربوط است و دیده شدن اسم یک فیلم در لیست جشنواره‌، به این معنی است که آفریننده‌اش دوست دارد جایزه آن را از آن خود کند و مابقی بحث‌ها برای دلداری دادن خود و اطرافیان است!

بگذریم. جشنواره بین المللی فیلم فجر، با تمام خوبی‌ها و بدی‌هایش بیش از سی دوره است که برگزار می‌شود و همه ساله بسیاری از سینماگران و علاقمندان به سینما انتظار برگزاری‌اش را می‌کشند. حالا که یک بار دیگر در آستانه آغاز این جشنواره سینمایی هستیم، تصمیم گرفتیم طی دو یادداشت نگاهی داشته باشیم به تاریخچه این جشنواره در دو دهه 60 و 70.

جشنواره در دهه 60:

*اولین جشنواره فیلم فجر(1361)

بهتر است که اصلاً این دوره را به حساب جشنواره نگذاریم! چون تنها برنده این جشنواره مجید افشاریان کارگردان فیلم کوتاه علمدار بود. در واقع تولید کم سینمای ایران در آن سال باعث شد تا جشنواره رونق آنچنانی نداشته باشد و در عوض جشنواره هم هیچ جایزه‌ای را برای هیچکس در نظر نگرفت.

*دومین جشنواره فیلم فجر(1362)

هر چند در دومین جشنواره فیلم فجر، هیئت داوران هیچ فیلمی را لایق دریافت جایزه تشخیص نداد، ولی از فیلم دیار عاشقان به کارگردانی حسین کاربخش تقدیر به عمل آورد. همچنین پرویز پرستویی جوان در سن 28 سالگی به خاطر بازی در این فیلم موفق به دریافت لوح زرین بهترین بازیگر نقش مکمل مرد شد. این در حالی است که جایزه بهترین بازیگر نقش اول مرد به حسین پرورش به خاطر بازی در فیلم نقطه ضعف (محمدرضا اعلامی) اختصاص یافت.

فیلم هیولای درون هم با دریافت دو لوح زرین برای کارگردانش خسرو سینایی و فیلمبردارش اسماعیل امامی، از فیلم های قابل توجه جشنواره به حساب می‌آمد. همچنین جایزه بهترین فیلمنامه،به طور مشترک به علیرضا داوود نژاد و ابراهیم مکی به خاطر فیلم جایزه اهدا شد. حسین زندباف و عباس دبیردانش نیز به ترتیب برای فیلمهای مرگ سفید و چشم تنگ دنیادار لایق دریافت جایزه بهترین تدوین و بهترین موسیقی متن تشخیص داده شدند. در این میان عباس کیارستمی هم برای فیلم کوتاه همسرایان موفق به دریافت لوح زرین شد.

*سومین جشنواره فیلم فجر(1363)

در این دوره هیئت داوران جایزه بهترین فیلم سال را به مترسک(حسن محمدزاده)اهدا کرد.همچنین محمدرضا مرسلی و جیران شریف برای بازی در این فیلم به ترتیب دیپلم افتخار بازیگر نقش دوم مرد و نقش دوم زن را کسب کردند. از نکات قابل توجه این جشنواره این بود که در این دوره هیئت داوران به هیچ کدام از فیلمنامه‌ها جایزه نداد و تنها به تقدیر از علی حاتمی فیلمنامه نویس کمال الملک،مهدی معدنیان نگارنده مترسک و حسن هدایت و جمال امید نویسندگان مردی که زیاد می دانست بسنده کرد.

یدالله صمدی،برای کارگردانی فیلم مردی که زیاد می‌دانست جایزه بهترین کارگردانی را از آن خود کرد. اما فیلم مهم آن سال بی‌شک گلهای داوودی به کارگردانی رسول صدرعاملی بود.این فیلم نه تنها در گیشه موفق به شکستن رکورد فروش شد بلکه در جشنواره سوم هم چندین جایزه را به خود اختصاص داد. پروانه معصومی برای بازی در این فیلم برنده جایزه بهترین بازیگر نقش اول زن شد.این جایزه از این حیث که برای اولین بار پس از پیروزی انقلاب اسلامی در یک جشنواره رسمی به یک بازیگر زن اهدا می‌شد قابل توجه بود.

جمشید مشایخی نیز برای بازی در دو فیلم گلهای داوودی و کمال الملک بهترین بازیگر نقش اول مرد شناخته شد.همچنین عباس گنجوی و کامبیز روشن روان به خاطر این فیلم و فیلم تاتوره صاحب جایزه بهترین تدوین و بهترین موسیقی متن،شدند.

*چهارمین جشنواره فیلم فجر(1364)

برخلاف دوره‌های پیشین جشنواره،که اصلاً برنده بهترین فیلم نداشت ،اینبار دو فیلم اولی‌ها(عباس کیارستمی) و بهار(ابوالفضل جلیلی) ،برنده جایزه بهترین فیلم سال شناخته شدند.همچنین در این بخش لوح زرین جشنواره به فیلمهای:جاده‌های سرد(مسعود جعفری جوزانی)، پدر بزرگ (مجید قاری زاده)،خط پایان (محمدعلی طالب) و اتوبوس (یدالله صمدی) اهدا شد. در آن سال کیانوش عیاری برای فیلم تنوره دیو جایزه بهترین کارگردانی را از آن خود کرد.

در بخش بهترین فیلمنامه،مجید قاری زاده برای نگارش فیلمنامه پدربزرگ حائز لوح زرین شد. در این دوره از جشنواره لوح زرین بهترین بازیگر نقش اول مرد را مرحوم هادی اسلامی به خاطر بازی در فیلم اتوبوس (یدا... صمدی) از آن خود کرد و هیئت داوران ایرج طهماسب را برای بازی در فیلم خط پایان مورد تقدیر قرار داد. این جشنواره در بخش بهترین بازیگر نقش اول زن هیچ بازیگری را مستحق دریافت جایزه ندانست،ولی لوح زرین بهترین بازیگر نقش دوم را به مهری مهرنیا و لوح زرین بهترین بازیگر نقش دوم را به اسماعیل محمدی برای بازی در تنوره دیو اهدا کرد.از حمید جبلی هم بخاطر نقش‌آفرینی در فیلم جاده‌های سرد و خط پایان تقدیر شد.

شایان ذکر است که مهدی اسدی بازیگر فیلم بهار هم به عنوان بهترین بازیگر خردسال جشنواره انتخاب شد. در این دوره جایزه بهترین فیلمبرداری برای فیلم جاده‌های سرد به تورج منصوری تعلق یافت و دیپلم افتخار جشنواره هم به محمود کلاری فیلمبردار دیگر این فیلم اهدا شد.در این بخش،داریوش عیاری برای فیلمبرداری فیلم برادرش(تنوره دیو) از سوی هیئت داوران تقدیر شد. حسین زندباف که در جشنواره دوم هم برنده جایزه بهترین تدوین شده بود،این بار برای فیلم اتوبوس برنده این جایزه شد. اما در بخش بهترین موسیقی متن، جایزه جشنواره دوره چهارم به شریف لطفی برای فیلم مادیان(علی ژکان) اختصاص یافت و از بابک بیات برای ساخت موسیقی فیلم اتوبوس تقدیر شد.

*پنجمین جشنواره فیلم فجر (۱۳۶۵)

در پنجمین جشنواره فیلم فجر یک فیلم در ژانر نوپای دفاع مقدس به عنوان بهترین فیلم سال انتخاب شد.عنوان این فیلم پرواز در شب بود و کارگردانی آن را رسول ملاقلی پور به عهده داشت.همچنین جایزه ویژه هیئت داوران به فیلم خانه دوست کجاست؟ (عباس کیارستمی) که از محصولات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان بود ،اهدا شد.

مسعود جعفری جوزانی هم که در جشنواره قبل حضور چشمگیری در جشنواره داشت،این بار با فیلم شیرسنگی موفق به کسب جایزه بهترین فیلمنامه سال شد. داریوش ارجمند هم به خاطر حضور درخشان در فیلم ناخدا خورشید(ناصر تقوایی) به عنوان بهترن بازیگر نقش اول مرد شناخته شد. این در حالی بود که نام علی نصیریان (شیرسنگی) و عزت الله انتظامی (اجاره نشینها) هم در میان نام کاندیدای دریافت این جایزه دیده می‌شد. همچنین جایزه بهترین بازیگر نقش مکمل مرد هم به سعید پورصمیمی برای بازی در این فیلم اهدا شد.

در این دوره هیچ بازیگر زنی صاحب جایزه نشد. در این جشنواره بازی خیره کننده سوسن تسلیمی در فیلم طلسم نادیده گرفته شد و هیچ جایزه‌ای همانند چند جشنواره قبل به هیچ بازیگر زنی اهدا نشد. جایزه بهترین فیلمبرداری،تدوین،موسیقی متن،جلوه‌های ویژه،صداگذاری و صدابرداری به ترتیب به محمدآلادپوش فیلمبردار گزارش یک قتل،مهرزاد مینویی تدوینگر دست نوشته‌ها،فرهاد فخرالدینی آهنگساز گزارش یک قتل،علی رستگار سازنده جلو‌ه‌های ویژه‌ی فیلم پرواز در شب،اسحاق خانزادی صداگذار شیرسنگی و جهانگیر میرشکاری صدابردار فیلمهای خانه دوست کجاست؟ و اجاره‌نشینها اختصاص یافت.

*ششمین جشنواره فیلم فجر (۱۳۶۶)

در ششمین دوره جشنواره فیلم فجر هیات داوران جایزه ویژه خود را به فیلمهای پرنده کوچک خوشبختی (پوران درخشنده) و کانی مانگا (سیف الله داد) اهدا کرد.جایزه بهترین کارگردانی هم همانند دوره چهارم به کیانوش عیاری برای فیلم آنسوی آتش رسید. در این دوره هیچ فیلمنامه‌ای برای دریافت جایزه انتخاب نشد ولی از چهار فیلمنامه‌ی پرنده کوچک خوشبختی (سیروس تسلیمی)، ترن (امیر قویدل)، وکیل اول (محمدهادی سیف، جمشید حیدری)، سرزمین آرزوها (مجید قاری زاده) تقدیر شد.

اما در بخش بهترین بازیگران مرد ، فرامز قریبیان برای فیلم ترن جایزه‌ی بهترین بازیگر نقش اول و سعید پورصمیمی برای بازی در فیلم تحفه ها (ابراهیم وحیدزاده) برای دومین سال پیاپی جایزه نقش مکمل را دریافت کردند. نکته قابل توجه در بخش جایزه بهترین بازیگران این بود که پروانه معصومی پس از سه سال بار دیگر عنوان بهترین بازیگر نقش اول زن را از آن خود کرد.او بخاطر نقش آفرینی در فیلمهای شکوه زندگی (حسن محمدزاده)و جهیزیه برای رباب(سیامک شایقی) این جایزه را دریافت کرد.

آنیک شفرازیان هم برای بازی در فیلم سرزمین آرزوها(مجید قاری زاده) جایزه بهترین بازیگر نقش مکمل زن را دریافت کرد.نکته جالب دیگر این بود که مهدی اسدی بازیگر خردسالی که در سال 64 برای بازی در فیلم بهار(ابوالفضل جلیلی) جایزه بهترین بازیگر خردسال را دریافت کرده بود،در بخش بهترین بازیگر خردسال این جشنواره بخاطر فیلم شیرک ،جایزه ویژه هیئت داوران را بدست آورد.

در این بخش عطیه معصومی برای فیلم پرنده کوچک خوشبختی به عنوان بهترین بازیگر انتخاب شد. سهم فیلم شاید وقتی دیگر ،هفتمین اثر بلند بهرام بیضایی هم از این جشنواره،تنها دریافت یک جایزه در بخش بهترین فیلمبرداری برای اصغر رفیعی جم بود. فیلم جنگی کانی مانگا هم توانست برای روح‌الله امامی جایزه بهترین تدوین و برای محمدرضا شرف‌الدین جایزه بهترین جلوه‌های ویژه‌ی جشنواره ششم را به ارمغان بیاورد.

جایزه بهترین صدابرداری جشنواره ششم نیز به پرویز آبنار و مسعود بهنام صدابرداران فیلم آنسوی آتش اهدا شد. همچنین برای فیلم آنسوی آتش،جوایز بهترین موسیقی متن به فرهاد فخرالدینی و بهترین طراحی صحنه به محسن شاه ابراهیمی و سعید جلالی تعلق پیدا کرد.

*هفتمین جشنواره فیلم فجر (۱۳۶۷)

از جشنواره هفتم به بعد به جای لوح زرین ،نماد سیمرغ بلورین جایگزین جوایز جشنواره شد و مقرر گردید به جای تقدیر به بازیگرانی که در رقابتی فشرده جایزه اصلی را از دست می دادند دیپلم افتخار اهدا شود . بهترین فیلم این جشنواره در مسیر تندباد ساخته مسعود جعفری جوزانی بود.همچنین جایزه ویژه برای فیلم اول به فیلم نارونی(سعید ابراهیمی فر) و جایزه ویژه برای فیلم دوم به دیده بان (ابراهیم حاتمی‌کیا) اهدا شد. در این دوره برای اولین بار در طول برگزاری جشنواره فیلم فجر ،محسن مخملباف بخاطر فیلم بای‌سیکل ران هر سه جایزه بهترین نویسنده ،بهترین کارگردان و بهترین طراح صحنه را از آن خود کرد.

امرالله احمدجو نیز بخاطر نگارش فیلمنامه‌ی شاخه‌های بید دیپلم افتخار بهترین فیلمنامه جشنواره را دریافت کرد. سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول مرد به عزت الله انتظامی برای بازی در فیلم گراند سینما (حسن هدایت) اهدا شد. محمود جعفری به خاطر بازی خوبش در فیلم زرد قناری(رخشان بنی اعتماد) و شاخه های بید (امرالله احمدجو) سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش مکمل مرد را دریافت کرد.

رویا نونهالی نیز سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول زن را برای بازی در فیلم عروسی خوبان (محسن مخملباف) دریافت کرد. فریماه فرجامی نیز برای ایفای نقش در فیلم سرب(مسعود کیمیایی) دیپلم افتخار بهترین بازیگر نقش اول زن را به خود اختصاص داد.اما برای نقش دوم زن فاطمه معتمد آریا به خاطر بازی در فیلم برهوت (محمد علی طالبی) سیمرغ بلورین جشنواره را از آن خود کردند. فیلم سرب گرچه برای مسعود کیمیایی نتوانست جایزه‌ای را در بر داشته باشد ،اما برای محمود کلاری جایزه بهترین فیلمبردار و برای جلال معیریان جایزه بهترین چهره‌پردازی را به ارمغان آورد.

در این دوره برای اولین بار در طول برگزاری جشنواره فجر ،یک تدوینگر زن توانست جایزه بهترین تدوین را از آن خود کند.این جایزه را ژیلا ایپکچی تدوینگر فیلم نارونی دریافت کرد. مجید انتظامی نیز در جشنواره‌ای که پدرش هم جایزه گرفته بود،توانست بخاطر موسیقی فیلم بای‌سیکل ران جایزه دریافت کند. اسحاق خانزادی صداگذار فیلم در مسیر تندباد برای دومین بار از این جشنواره جایزه دریافت کرد و بهروز معاونیان، اصغر شاهوردی نیز بخاطر نارونی جایزه بهترین صدابردار را به خود اختصاص دادند.محمدرضا شرف الدین و مهدی شعرای نجاتی برای جلوه‌های ویژه فیلم انسان و اسلحه سیمرغ بلورین جشنواره را از آن خود ساختند.

*هشتمین جشنواره فیلم فجر ( ۱۳۶۸)

در این دوره جشنواره فیلم مهاجر ساخته ابراهیم حاتمی‌کیا بعنوان بهترین فیلم معرفی شد.همچنین این فیلم دیپلم افتخار بهترین فیلمنامه را برای وی به ارمغان آورد.کریم گوگردچی نیز برای ساخت موسیقی متن این فیلم جایزه بهترین آهنگساز را دریافت کرد.در بخش صداگذاری و میکس و جلوه‌های ویژه نیز به ترتیب محسن روشن و اصغر پورهاجریان که از عوامل ساخت فیلم نامبرده بودند،لایق دریافت سیمرغ بلورین تشخیص داده شدند.

دیگر فیلم مهم جشنواره فیلم هامون بود.هامون که بعدها طرفداران زیادی را به دست آورد و در اکثر نظرسنجی‌های سینمایی بعنوان بهترین فیلم تاریخ سینمای ایران شناخته می‌شود،در آن سال جوایز بسیاری نظیر سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی و بهترین فیلمنامه برای داریوش مهرجویی،عنوان بهترین بازیگر نقش اول مرد جشنواره هشتم را برای خسرو شکیبایی،سیمرغ بلورین بهترین فیلمبرداری برای تورج منصوری و سیمرغ بلورین بهترین تدوین را برای حسن حسندوست در پی داشت.

علاوه بر دو فیلمنامه هامون و مهاجر که در این جشنواره مورد تقدیر قرار گرفتند،فیلمنامه جستجوگر نوشته اسماعیل خلج و محمد متوسلانی لایق دریافت دیپلم افتخار جشنواره شناخته شد. سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول زن برای رقیه چهره آزاد،سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش مکمل مرد برای اکبر عبدی و سیمرغ بلورین بهترین چهره پردازی برای عبدالله اسکندری،سه جایزه‌ای بود که از جشنواره هشتم نصیب فیلم مادر (علی حاتمی)شد.

نکته جالب درباره رقیه چهره‌آزاد این است که او در سن 81 سالگی موفق به دریافت این جایزه شد و از این حیث مسن‌ترین برنده سیمرغ بلورین ادوار مختلف جشنواره به حساب می‌آید. در این دوره جوایز بهترین بازیگر نقش دوم زن،بهترین طراحی صحنه و بهترین صدابرداری به ترتیب به افسر اسدی بازیگر فیلم عبور از غبار،مجید میرفخرایی طراح صحنه فیلم آخرین پرواز و جهانگیر میرشکاری و حسن زاهدی صدابرداران فیلم زیر بامهای شهر اهدا شد.

* نهمین جشنواره فیلم فجر (۱۳۶۹)

پنجمین فیلم کارنامه یدالله صمدی با عنوان آپارتمان شماره 13 در جشنواره نهم خوش درخشید.در این دوره فیلم نامبرده شده،توانست عنوان بهترین فیلم جشنواره را تصاحب کند و جایزه بهترین فیلمنامه را هم برای یدالله صمدی به ارمغان آورد.گرچه صمدی با این فیلم نامزد دریافت جایزه بهترین کارگردانی هم شد،اما سرانجام این جایزه به واروژ کریم مسیحی کارگردان فیلم پرده آخر تعلق پیدا کرد.کریم مسیحی نیز پیشتر دستیاری کارگردان را در آثار بهرام بیضایی عهده دار بود و این فیلم اولین فیلم بلند کارنامه او بود.

بدون شک پرده‌آخر شگفتی ساز جشنواره به حساب می‌آمد و توانست اکثر جوایز جشنواره را به خود اختصاص دهد. فریماه فرجامی، نیکو خردمند و سعید پورصمیمی برای بازی در این فیلم به ترتیب سیمرغ بلورین نقش اول، دوم زن و نقش دوم مرد را از آن خود کردند. حسن فارسی،پرویز آبنار،اصغر رفیعی جم که از عوامل تولید پرده آخر بودند نیز به ترتیب در بخش بهترین طراحی صحنه،بهترین صدابرداری و بهترین فیلمبرداری صاحب سیمرغ بلورین شدند و مسعود ولدبیگی و مژده شمسایی چهره پردازان این فیلم هم سیمرغ بلورین بهترین چهره پردازی جشنواره نهم را بدست آوردند.

پیش از این رفیعی جم در ششمین دوره جشنواره فیلم فجر موفق به کسب سیمرغ بلورین بهترین فیلمبرداری شده بود. سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول مرد نیز به مهدی هاشمی به خاطر بازی در فیلم دو فیلم با یک بلیط تعلق گرفت و حسین پناهی دیپلم افتخار این رشته را برای بازی در فیلم سایه خیال از آن خود کرد. عروس هم یکی از فیلمهای قابل توجه جشنواره نهم بود که موفق به دریافت سیمرغ بلورین بهترین تدوین برای محمدرضا مویینی،سیمرغ بلورین بهترین موسیقی متن برای بابک بیات و دیپلم افتخار بهترین کارگردانی برای بهروز افخمی شد.

همچنین در بخش بهترین فیلم جایزه ویژه هیات داوران به فیلم نقش عشق (شهریار پارسی پور) و در بخش بهترین کارگردانی دیپلم افتخار برای فیلم دو فیلم با یک بلیط به داریوش فرهنگ اهدا شد.از دیگر سیمرغ‌هایی که در میان اهالی سینما توزیع شد می‌توان به سیمرغ بلورین بهترین صداگذاری و میکس که به محسن روشن بخاطر فیلم چشم شیشه‌ای اهدا شد و سیمرغ بلورین بهترین جلوه‌های ویژه برای ایرج تقی‌پور بخاطر فیلم سایه خیال تعلق گرفت اشاره کرد. در مطلب بعد به بررسی جشنواره‌های فیلم فجر در دهه 70 خواهم پرداخت.

نویسنده: محمدعلی خبیر