«شربت اندر شربت» منتشر شد
کتاب «شربت اندر شربت» نوشته دکتر همایون علیدوستی توسط انتشارات سوره مهر منتشر شد. علیدوستی در این مجموعه به بررسی کارکردهای بلاغی شعر طنز دوران انقلاب اسلامی پرداخته اشت. کتاب شامل ده فصل و 548 صفحه است. فصل‌های «شربت اندر شربت» عبارتند از:
- تعاریف طنز
- تقسیم بندی طنز از نظر موضوع و محتوا
- پیشینه طنز در شعر فارسی
- کارکردهای بلاغی و موسیقایی
- بررسی ویژگی‌های شعر طنز
- کارکردهای نحوی و زبانی
- قالب‌های عروضی
- کارکردهای معنایی
- طنز آوران انقلاب اسلامی
- نتایج و پیشنهادها
دکتر علیدوستی در مقدمه کتاب می‌گوید:
«شعر، از دیرباز، محملی برای بیان آرمان‌ها، نگرش‌ها، کامیابی‌ها و شکست‌ها در متن جامعه بوده است. طنز و بهره‌گیری از آن، از اساسی‌ترین عناصر کاربردی ادبیات در ابعاد گوناگون سیاسی، اجتماعی، تاریخی، دینی، فرهنگی به شمار می‌آید.
تلفیق محتوایی و ساختاری طنز با افکار و اندیشه‌های فرهنگی، سیاسی، و اجتماعی و تصاویر ارائه شده در این گونه ادبی، ارزش و اهمیت این بخش از ادبیات را بیش از پیش روشن کرده و آن را به عنوان یکی از بسترهای پُرتأثیر در شناخت وجوه عمده جامعه‌شناختی قرار داده است.
این ژانر ادبی، در جریان مراحل تاریخی و تطورات سبکی و بلاغی در چند دهه اخیر،در قلمروهای ادبی تازهای قدم نهاده است و با برخورداری از پشتوانه‌های بلاغی و تصویری، پژوهش‌های تازهای را می‌طلبد تا ابعاد گوناگون آن بهتر و بیشتر شناسایی شود.
بررسی آثار طنزپردازان انقلاب اسلامی، گویای این واقعیت است که شاعران این دوره، توانسته‌اند با بهره‌گیری از ظرفیت‌های زبانی و ادبی، به شیوه‌ها و شگردهای جدیدی در پردازش طنز دست یابند که بخش قابل توجهی از این شیوه‌ها مرهون کارکردها و هنجارهای سبکی و بلاغی است. این هنجارها، هم در ساختارهای لفظی و هم در ساختارهای معنایی، خود را نشان داده‌اند.
بی‌گمان، شناسایی این ساختارها، علاوه بر آنکه موجب شناخت ویژگی‌های سبکی شعر طنز می‌شود، زمینه‌ای برای پیدایش جریان‌های ادبی نوین و زایش سبک‌ها و نگرش‌های جدید در شعر طنز نیز خواهد شد.
در سالیان پس از انقلاب اسلامی، شعر طنز،دستخوش تحولاتی شد. بسیاری از این تحولات، پدیده‌ای نو در تاریخ ادبیات فارسی به شمار می‌آیند. شعر طنز در این دوره ادبی در اشکال گوناگون نظیر: طنز فرهنگی، طنز سیاسی، طنز دانشجویی، طنز خانوادگی؛ و گاه در شکل‌های فکاهه و هجو ظاهر شد.
پدید‌آورندگان این آثار، اغلب کسانی هستند که با الهام از نخستین شعارهای انقلاب، در پی ایجاد نگرشی نو در شعر فارسی بودند. شاعرانی چون: مرحوم کیومرث صابری (گل‌آقا)، عمران صلاحی، منوچهر احترامی، ابوالقاسم حالت و بهاء‌الدین خرمشاهی، از پیشگامان این تحول بوده‌اند.
همزمان با این گروه از طنزپردازان، شاعرانی نظیر: سلمان هراتی، حسن حسینی، قیصر امین‌پور و علیرضا قزوه نیز در برخی سروده‌های خود، برای بیان مفاهیم اجتماعی، از چاشنی طنز بهره گرفتند و جوهره طنز در کلام آنان سرایت کرد که این به پیدایش شعرهایی از جنس اعتراض منجر شد. پیدایش این تحول، باعث افزایش ساختارهای طنز، به‌خصوص در مناظرکنایه، پارادوکس، هنجارگریزی، و نقیضه‌پردازی گردید که جریان‌های ادبی موجود در شعر فارسی را تحت تأثیر قرارداد.
اگر نقطه آغاز شعر طنز انقلاب اسلامی را نقطه شروع انقلاب اسلامی بدانیم، باید بگوییم که در این برهه تاریخی، شعر طنز همانند دیگر انواع ادبی، تحولات و تطورات زیادی از لحاظ ساختارهای صوری و معنایی داشته باشد.
از لحاظ صوری، فرم و قالب شعر طنز از شکل‌های قدیمی نظیر قالب‌های مسمط، مستزاد و بحر طویل تا حدودی فاصله گرفته و زبان شعر طنز، تغییرات چشمگیری داشته و از لحاظ معنایی دامنه گسترده‌تری یافته است. زیرا در سالیان نخست پیروزی انقلاب اسلامی، شعر طنز که عمدتاً در مطبوعات انعکاس می‌یافت، بیشتر در حوزه مفاهیم سیاسی و برخی تعارضات اجتماعی خلاصه می‌شد؛ ولی به تدریج دامنه آن گسترش یافت و همه بخش‌های موضوعی دیگر را در بر گرفت.
از ویژگی‌های بارز شعر طنز انقلاب اسلامی، رعایت موازین اخلاقی و پای‌بندی به اصول است. طنزپردازان انقلاب اسلامی ، به ندرت از خط قرمزهای عرفی و اخلاقی پای فراتر می‌نهند و برای همین بسامد واژگان رکیک و هزل‌آلود در دایره واژگانی آنها بسیار اندک است.
طنز انقلاب، نوعی ادبی است که با به کار بردن شگردهای مختلف و کارکردهای متفاوت و در عین حال، طبعی ملایم، همچنین متعهد و مسئول نسبت به اهداف انقلاب اسلامی، سعی می‌کند بدی‌ها و ناراستی‌های موجود در جامعه را گوشزد کند و مردم و جامعه را به بصیرت و تنبه اجتماعی و سیاسی برساند. (طاهری، ۱۳۹۳: ۱۰)
محمدرضا سنگری ، پژوهش ادبیات انقلاب اسلامی، در‌این‌باره می‌نویسد: «طنز انقلاب که درخشان‌ترین نمونه‌های آن در مجله گل‌آقا به چاپ می‌رسید، طنز موقر، استوار و فاخری بود که با حفظ حریم و کرانه‌های ارزشی، همه ویژگی‌های طنز موفق و تأثیرگذار را در خویش داشت.» (سنگری، ۱۳۹۳:۴۹)
نگارنده، برای دستیابی به این هدف، با روش تحلیل محتوایی و استنادی و استخراج نمونه‌ها از آثار موجود، توانسته است ضمن بررسی متون شعری طنز در این محدوده زمانی، به رویکردهای بلاغی و ادبی آنها بپردازد و تا حد قابل توجهی سمت و سوی فکری، ادبی و زبانی شعر طنز انقلاب اسلامی را بازیابی واشکافی کند.
از ویژگی‌های اصلی این جستار ادبی، طرح مباحثی در حوزه قابلیت‌های لفظی و معانی شعر طنز این دوره ادبی است که دربرگیرنده مطالبی همچون: کارکردهای بدیع، معانی، بیان، ویژگی‌های موسیقایی، کارکردهای نحوی و زبانی و آسیب‌های به وجود آمده از این کنش‌ها در حوزه‌های گوناگون است.
شناخت شیوه‌های پردازش، نوع نگرش و میزان تأثیرپذیری شاعران از طنزپردازان متقدم و تأثیرگذاری آنان بر جریان‌های اولیه شعر معاصر، از دیگر یافته‌های این جستار است.
نگارنده، در این پژوهش، علاوه بر ارزیابی کمی و کیفی رویکرد بلاغت در گونه طنز، از بررسی سایر ظرفیت‌های زبانی و ادبی آن غافل نمانده و از نگاه‌‌های مختلف به معرفی و شناسایی آنها پرداخته است.
نتایج پژوهش، نشان‌دهنده برخی تحولات بلاغی در حوزه شعر طنز در این دوره است که موسیقی لفظی و معنوی و توسعات معنایی را در بر می‌گیرد. کشف الگوهای نوین ادبی مرتبط با طنز، و آسیب‌های زبانی شعر طنز انقلاب اسلامی، از دیگر نتایج این پژوهش است.»