یادداشتی بر کتاب «مجلس نامه غم» تاریخ تعزیه استان همدان
نویسنده کتاب در گفتار نخست به پیشینه تعزیه و تعزیه‌خوانی و شیوه های اجرای آن در استان همدان می پردازد. در گفتار دوم هم پنج مجلس تعزیه به ریز آورده شده است.
همانطور که از عنوان و محتوای فصل‌های کتاب آشکار است هدف مولف این بوده که خواننده بتواند با خواندن این کتاب به یک دید اجمالی در تاریخ تعزیه استان همدان دست یابد. نثر کتاب خوب است و مولف تا حد امکان تحلیل تاریخی و جامعه شناسی از تعزیه ارائه می کند. غلط های چاپی کتاب بسیار نادر است و از حد انگشتان دست فراتر نمی رود که نشان از ویرایش خوب آن دارد. این کتاب از جنبه های زیر حائز اهمیت است:
- در این کتاب نظریه چندین مستشرق و ایرانگرد در باب تعزیه آمده که برای خواننده جالب است. از جمله بنجامین نخستین وزیر مختار آمریکا در ایران که تماشاگر مراسم تعزیه بوده و از وفاداری ایرانیان به خاندان پیامبر و برگزاری سالیانه مراسم عاشورا در ایران شگفت زده شده و از این که چرا مردم مکه و مدینه که زادگاه پیامبر و محل پیدایش اسلام است، مانند ایرانیان به خاندان پیامبر وفادار نیستند، تعجب کرده است.(ص۱۸) با توجه به این‌که ایران موطن شیعه و عربستان مرکز سنیگری افراطی است، بنابراین دلیل وفاداری ایرانیان به خاندان پیامبر روشن است.
- مرثیه خوانی یک رسم باستانی (سوگ سیاوش، سوگ رستم بر بالین سهراب…) است.(ص ۱۹)
- تعزیه بر اساس اشعاری سروده شده که در قالب موسیقایی به مخاطبان عرضه می شود (ص۲۰) اما این مطلب که هر شخصیت در تعزیه در قالب یک دستگاه موسیقی ایرانی اشعار را اجرا می کند، در کتاب خالی است. به عنوان مثال شبیه خوان نقش حضرت عباس (ع) در دستگاه چهارگاه می‌خواند. امید است نویسنده محترم در چاپ های بعدی، این دستگاه ها را به تفکیک نقش ها مشخص کند.
- تعزیه متشکل از سه عنصر ادبیات، موسیقی و نمایش است که تلاقی این سه عنصر در محل تکیه انجام می شود.(ص۲۱)
- به کارگیری اسیران روسی در عصر قاجاریه در مراسم تعزیه و دادن نقش اشقیا به آنان و همچنین لعن و نفرین بر روسیه در پایان تعزیه(ص۲۴) از نکات خواندنی این کتاب است.
- فرایند شکل گیری تعزیه در عصر قاجاریه از دید ژان کالمار بسیار جالب و در خور توجه است. (ص۲۵) دوره شکل گیری تعزیه بر اساس سنن حماسی- مذهبی و مرثیه خوانی مقارن با عهد فتحعلی شاه است که با شخصیت بسیار مذهبی او قابل توجیه است. در دوره ناصری، ما شاهد افول تعزیه خوانی سنتی و مخلوط شدن آن با تئاتر هستیم. همانطور که می دانیم تحولات فرهنگی بسیاری در نیم قرن پادشاهی ناصرالدین شاه رخ داد و برخی از مظاهر مدرنیته در زمان او وارد فرهنگ ایران شد. بعد از عهد ناصری حمایت دولت از مراسم تعزیه کم شد و عزاداری عاشورا وسیله ای برای اعتراض های سیاسی و اجتماعی شد. بعدها با آمدن سینما و تئاتر و فیلم‌های رنگی جذاب، گرایش به دیدن تعزیه کمرنگ شد.
- در عصر قاجار مهمترین رویداد اجتماعی شهری، آیینه ای عزاداری ماه محرم بود.(ص ۲۶)
- تکیه دولت مهمترین نماد تهران در دورهی ناصری است.(ص۲۶)
- بانی تکیه ها ثروتمندان و متنفذان بودند.(ص۲۸)
- تعزیه سیار برگرفته از تئاتر واگن مصائب مسیح است.(ص۳۵)
- در نهاوند تعزیه خوانی حر انجام می شود که با روحیه دلیری مردم این منطقه سازگار است.(ص۴۶)
- ادوارد براون از اصرار برخی تعزیه خوانها به او جهت آموزش چند کلمه زبان انگلیسی به منظور استفاده در تعزیه در نقش «سفیر فرنگی» یاد می کند.(ص۴۹)
- مرثیه «زن یهودی» نه تنها نشانگر پر رنگ شدن نقش زنان و حضور آنان در مرثیه گرچه به عنوان تماشاچی است، بلکه بیانگر حضور یهودیان در دربار قاجار به ویژه در دوره ناصری است.(ص ۵۸و۵۹)
- در میان نسخ تعزیه، گوشه ای به نام «عباس اردبیلی» وجود دارد. او شاگرد آهنگری در کوفه است که به یاری مسلم میرود.(ص۵۲) این داستان سایه ای از اسطوره «کاوه آهنگر» را در ذهن خواننده بیدار میکند.
عقاید، سنتها و آیین ها در حافظه جمعی ملت های کهن هست و هرگز نمی میرد، بلکه به زبان فرهنگی نو ترجمه می شود.
فاطمه ذکاوتی قراگزلو