بلخاری: روح نگارگری با معنویت گره خورده است/ نامور مطلق: بعد از ۴۰ سال در حوزه هنر انقلاب، فاقد نظریه هستیم

به گزارش روابط عمومی مرکز تجسمی حوزه هنری، نشست‌های تخصصی نمایشگاه نگارگری «آسمان نگاره‌ها» با محوریت «مبانی حکمی و معنوی نگارگری»، «زن و نگارگری»، «نگارگری در بوته نقد و نظر» و «نگارگری و سایر هنرها» در روزهای یکشنبه و دوشنبه ۲۷ و ۲۸ بهمن‌ماه در ۴ پنل با ۱۵ سخنران در فرهنگستان هنر برگزار می‌شود.

روز اول این نشست‌ها با حضور حجت‌الاسلام و المسلمین سیدمحمدحسین نواب، محمدعلی رجبی، حسن بلخاری و بهمن نامور مطلق، نگارگری با مضامین انقلاب اسلامی مورد بحث قرار گرفت.

محمدعلی رجبی، دبیر نمایشگاه به عنوان اولین سخنران مراسم اظهار کرد: در این جلسه می‌خواهیم ۴۰ سال نگارگری در حوزه انقلاب را مدنظر قرار دهیم؛ هنرهایی که به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم به این موضوع توجه داشته‌اند. همچنین به‌واسطه این جلسات، ارتباط میان نگارگری و انقلاب نیز مدنظر قرار می‌گیرد. در دوره جدید در غرب، هنر شکل چیدمان پیدا کرده و عقل و حسابگری بر آن حکم‌فرما شده است و به همین جهت، وقتی حسابگری موضوع و محور مباحث می‌شود، دل‌آگاهی به نوعی از بین می‌رود.

وی افزود: حال باید بررسی کنیم دل‌آگاهی به چه معناست؟ حکمت سه اصل دارد: دل‌آگاهی، خودآگاهی و علم‌آگاهی. پس مشخص می‌شود اولین مرحله حکمت دل‌آگاهی است و در هنگامی که هنری در اولین قدم از این خصیصه عاری است، به نظرم تأثیرگذاری آن ماندگار نخواهد بود، هر چند به‌صورت مقطعی ممکن است تأثیراتی را شاهد باشیم، اما مطمئناً آنها اتفاقاتی لحظه‌ای هستند. هنر انقلاب دقیقا بر خلاف هنر غربی است؛ یعنی از دل‌آگاهی شروع می‌شود.

این پژوهشگر هنر تأکید کرد: حضرت امام(ره) در سخنان خود بارها در ایام انقلاب به جوانان تأکید می‌کردند که باید از طریق قلب با مردم حرف زد. امام بزرگوار می‌دانستند که دل‌آگاهی اولین قدم برای حصول به انقلاب است پس در هنر انقلابی نیز با قلب حرف زده می‌شود.

حجت‌الاسلام سیدمحمدحسین نواب به عنوان دیگر سخنران مراسم گفت: وقتی آیات قرآن را مطالعه می‌کنیم، به قصه‌های بسیاری برمی‌خوریم که زمان و مکان دارد، اما این ویژگی باعث نمی‌شود که قصه‌های قرآن تاریخ مصرف داشته باشد. برای همین قصه‌های قرآن تفسیر شده و کاربردهای امروزی پیدا می‌کند.

وی ادامه داد: بگذارید با مثالی منظور خود را بیشتر بازگو کنم. در قرآن بارها به زیبایی حضرت یوسف(ع) اشاره شده است، اما هیچ‌گاه‌ این زیبایی جزء به جزء تشریح نمی‌شود، چون می‌خواهد هر فردی که تصویری از زیبایی دارد، در ذهن برای حضرت یوسف(ع) رقم زند. در همین رابطه باید گفت معیارهای زیبایی نیز قابل تغییر است. برای مثال تصویری از که زیبایی در زمان قاجار دارد با آنچه که امروز می‌بینیم تفاوت آشکار دارد. برای این گفته کافی است نگاهی به عکس‌هایی که از آن دوران وجود دارد، بیندازید.

نواب تأکید کرد: بر مبنای سخنانم تصویرسازی از ائمه(ع) در هیچ فیلم و سریالی را مناسب نمی‌دانم، چون اگر قرار باشد حضرت ابوالفضل(ع) را فارغ از مسائل فقهی در سینما ترسیم کنیم، چه تصویری می‌توانیم نشان دهیم که بیانگر زیبایی واقعی حضرت ابوالفضل(ع) است. همچنین چگونه انتظار داریم ۵۰ سال بعد تصویری که ما از حضرت ابوالفضل(ع) نشان داده‌ایم، با دیدگاه مردم آن زمان نیز زیبا باشد.

این پژوهشگر هنر تأکید کرد: با این توضیح می‌خواهم نتیجه بگیرم که ویژگی خیال در نگارگری وجود دارد و این به نوعی ارتباط بین هنر و نگارگری را زیاد می‌کند. به عنوان نمونه وقتی تصاویر پیامبر(ص) را در نگارگری می‌بینیم، همگی صورتی پوشیده یا نورانی دارند. این اتفاق باعث می‌شود همه بتوانند تصور خود را از زیبایی در سیمای حضرت رسول(ص) در ذهن خلق کنند. با این توضیح باید بگویم نگارگری انقلابی به معنای نشان دادن عینی حقیقت نیست، بلکه با زبان اشاره و تمثیل به انقلاب توجه دارد.

حسن بلخاری دیگر سخنران مراسم، محور بحث خود را به روی مباحث باستانی متمرکز کرد و گفت: روح نگارگری با معنویت پیوند خورده است و این امر نه تنها بعد از اسلام، بلکه قبل از اسلام نیز در هنر نگارگری وجود داشته است. برای مثال در دوران هخامنشیان، ما روح معنویت را به خوبی در تصاویر موجود در تخت جمشید مشاهده می‌کنیم، زیرا معنویت آنها برگرفته از آیین زرتشت است؛ دینی که از دیدگاه اسلام به رسمیت شناخته می‌شود.

وی اضافه کرد: اما بحث من به‌طور ویژه به ارتباط نگارگری با آیین مانی مربوط می‌شود. مانی تلفیقی از ادیانی چون بودا، مسیحیت، زرتشتی و میترایی را در قالب دین به مردم عرضه کرد. جالب است بدانید همانگونه که بسیاری از موضوعات مد نظر در کتاب ارژنگ (کتاب مقدس مانویان) مورد قبول ما نیست، موضوعاتی نیز از دیدگاه اسلامی مقبول است. برای مثال به حکایت پسران نوح(ع) در کتاب ارژنگ اشاره می‌کنم. با این توضیح، نگارگری ایرانی از نگاه من چه قبل از اسلام و چه بعد از اسلام به نوعی تحت تأثیر کتاب ارژنگ است. این تأثیر نیز صرفاً در فرم خلاصه نشده، بلکه در شکل نیز نمود پیدا می‌کند.

بلخاری در خاتمه سخنانش تأکید کرد: بنیاد اسلام بر گفت‌وگو استوار است، اما در گفت‌وگوها و داد و ستدها از اسلام عدول نمی‌کنند. این اتفاق در نگارگری نیز رخ داده، پس اینکه ما این هنر را به نوعی وام گرفته از آموزه‌های مانوی بدانیم، به معنای کوتاه آمدن از اصول نیست.

بهمن نامور مطلق، سخنران پایانی این جلسه با محور قرار دادن موضوع خیر و شر در نگارگری، تأکید کرد: باعث شرمندگی است که بعد از ۴۰ سال در حوزه هنر انقلاب، فاقد نظریه هستیم. به همین جهت مجبوریم حرف‌هایی بزنیم که پایه و اساس ندارد و به نوعی گفت‌وگوهای دوستانه است. این مسئله به معنای بی‌حاصل بودن این دست جلسات برداشت نشود، بلکه تأکید من این است که ماحصل این جلسات شکل‌گیری یک نظریه در حوزه هنر انقلاب باشیم.

این پژوهشگر هنر تأکید کرد: در تعریف انقلاب آمده است که تغییر بنیادین، ویژگی بارز انقلاب است، اما این تغییر نباید به معنای شورش توصیف شود. هنر انقلاب نیز در حقیقت بیانگر تغییر بنیادین در هنر ایران است. اما یک چیز به طور ثابت وجود دارد، آن هم اینکه همیشه هنر انقلاب بر پایه خیر و شر استوار بوده است. این ویژگی در نگارگری گذشته نیز وجود دارد. برای مثال مار یا اژدها در نگارگری به معنای شر است. همین ویژگی به نوعی در آثار انقلابی نیز دیده می‌شود.

وی ادامه داد: مواجهه خیر و شر تنها در نگارگری وجود ندارد، بلکه در تمام اشکال هنر دیده می‌شود. برای مثال در سینما این خیر و شر شکل می‌گیرد تا درام رقم بخورد. البته باید توجه داشت که بهره‌گیری از ویژگی خیر و شر می‌تواند شکلی کاملاً سطحی داشته باشد یا به صورت آگاهانه به آن نگاه شود.